"Madagaskar is de kanarie in de koolmijn voor klimaathonger"

Barsten in de rode aarde en ingevallen ogen van magere kinderen, hun buiken gezwollen door acute ondervoeding, het zijn stille getuigen van de verwoesting die is aangericht door de ergste droogte in Madagaskar in veertig jaar.

Het zuiden van het eiland staat momenteel op de rand van de hongersnood. Waarnemers zeggen dat de schrijnende beelden alarmbellen moeten doen afgaan. Het moet de internationale gemeenschap volgens hen wijzen op de noodzaak om de globale uitstoot te verminderen en klimaatbestendige voedselsystemen te versterken.

Volgens de Verenigde Naties zijn meer dan 1,14 miljoen mensen in het zuiden van het land voedselonzeker door de droogte. Verschillende klimaatwetenschappers schrijven die toe aan de opwarming van de aarde.

Wat heeft de crisis in Madagaskar veroorzaakt, en wat zegt dat over de toekomstige voedselzekerheid in andere delen van de wereld?

Wat heeft geleid tot zulke extreme honger?

Voedselexperts zeggen dat er niet één boosdoener aan te wijzen valt voor de huidige crisis. Naast de steeds ergere droogtes die gelinkt zijn aan de klimaatverandering, kampt het land historisch al met een kwetsbaar voedselsysteem en hebben de economische gevolgen van de pandemie ook een rol gespeeld.

Droogtes zijn niets nieuws voor Madagaskar, maar de ernst van de huidige droogte werd verhoogd door extreme klimaatfenomenen, zeggen ze.

“We kunnen niet betwisten dat dit verband houdt met de klimaatverandering en de intense droogte. De afgelopen vier jaar is er geen fatsoenlijke neerslag gevallen”, zegt Shelley Thakral, woordvoerder van het Wereldvoedselprogramma (WFP) van de Verenigde Naties.

In het toonaangevend IPCC-rapport van vorige maand hebben klimaatwetenschappers gesteld dat de droogte in Madagaskar toeneemt en dat door de mens veroorzaakte klimaatverandering de belangrijkste oorzaak is van de stijgende oppervlaktetemperatuur in Afrika.

Humanitaire organisaties merken op dat covid-19 de toeleveringsketens heeft verstoord, de werkloosheid in de hand gewerkt heeft en de toegang tot voedselmarkten heeft beperkt.

Zelfvoorzienende boeren zijn zo zwaar getroffen dat velen volgens Artsen Zonder Grenzen zijn overgeschakeld op het zoeken naar insecten en cactusbladeren om te eten.

Ontoereikende medische infrastructuur, slechte sanitaire voorzieningen en schaarse, onveilige drinkwatervoorzieningen hebben een toch al kwetsbare situatie verergerd, volgens VN-kinderorganisatie UNICEF.

Is dit ongezien?

Madagaskar wordt geconfronteerd met een van de eerste voedselcrises die door de klimaatverandering worden aangedreven, zegt Laura Pereira. Zij is hoofddocent aan het Global Change Institute, een onderzoeksplatform aan de Universiteit van Witwatersrand in Johannesburg.

“Een van de eerste, maar zeker niet de laatste… We hebben dit jaar veel ongekende dingen zien gebeuren, dit is er één van.” Pereira doelt op de vele hittegolven, natuurbranden en andere extreme weerfenomenen die dit jaar wereldwijd plaatsvonden.

De klimaatverandering was ook een belangrijke oorzaak voor de voedselcrisis in Lesotho in 2007, volgens wetenschappers van de universiteit van Oxford.

Twee jaar geleden raasde de cycloon Idai langs de zuidoost-Afrikaanse kust. Daarbij kwamen meer dan 1.000 mensen om in Mozambique, Malawi en Zimbabwe. Duizenden anderen raakten ontheemd en de oogsten werden vernietigd.

Cyclonen en plotselinge overstromingen waren ooit zeldzaam in die regio. Nu een veranderend klimaat de oceanen opwarmt, komen ze regelmatig voor. De stijgende zeespiegel maakt de laaggelegen kustlijnen bovendien extra kwetsbaar voor deze natuurfenomenen.

“Idai heeft de oostkust van Afrika zwaar getroffen en ook geleid tot ernstige voedselonzekerheid”, aldus Pereira.

Kunnen we hier meer van verwachten in andere delen van de wereld?

Het is waarschijnlijk dat andere landen ook getroffen zullen worden door voedselonzekerheid, aangedreven door klimaatverandering, zeggen klimaatexperts. Zo is Madagaskar niet het enige land dat met acute droogte te kampen heeft.

Volgens de Voedsel- en Landbouworganisatie (FAO) van de VN hebben in 2020 al tussen de 720 miljoen en 811 miljoen mensen honger geleden, deels als gevolg van de economische effecten van de pandemie en de verstoringen van de toeleveringsketens, voornamelijk in Azië, Afrika en Latijns-Amerika.

Ook het zuiden van Angola wordt geconfronteerd met extreme droogte, waardoor Angolezen Namibië binnendringen op zoek naar voedsel. De Democratische Republiek Congo en de Sahel-regio van West-Afrika lopen ook gevaar, zegt Thakral.

“Afrika is een gevoelig continent als het gaat om klimaatschokken. Die hebben ernstige gevolgen voor de lokale gemeenschappen, dus we moeten op het ergste voorbereiden en plannen maken”, aldus de woordvoerder van de grootste humanitaire organisatie ter wereld.

Andere delen van de wereld, waaronder Zuid-Azië, worden ook blootgesteld aan ernstige en meer grillige hittegolven en moessons. Het is zelfs moeilijk voor rijkere landen zoals Australië om te reageren op extreme droogte, zegt Pereira.

“Naarmate er meer klimaatschokken plaatsvinden, zullen landen eerst in hun eigen behoeften voorzien alvorens ze naar een wereldmarkt exporteren. Voor landen die afhankelijk zijn van import kan dat ernstige gevolgen hebben”, zegt de specialiste in duurzame ontwikkeling.

Hoe is dat op te lossen?

Voedselhulp is de meest urgente oplossing op korte termijn, zeggen humanitaire organisaties. Tegelijk benadrukken ze de noodzaak van langetermijnoplossingen zoals innovatieve landbouwmethoden. Rijstverrijking, wat een hogere voedingswaarde oplevert, zou bijvoorbeeld een interessante piste zijn.

Boeren in Madagaskar zijn sterk afhankelijk van waterintensieve gewassen als maïs en rijst. Daarom werken hulporganisaties samen met de overheid om het waterbeheer te herbekijken en gewassen zoals sorghum (of kafferkoren) en zoete aardappelen te introduceren. Die zijn beter bestand tegen de droogte.

“We moeten de landbouw en veeteelt heruitvinden ... misschien hebben we minder productiviteit nodig en meer hittetolerantie”, zegt Pereira. De onderzoeker voegt eraan toe dat iedereen ook zijn levensstijl kan aanpassen om de uitstoot te beperken.

“Gemeenschappen zoals die in Madagaskar hebben niets gedaan om bij te dragen aan de klimaatverandering, maar staan nu wel in de frontlinie. Daarom kunnen we allemaal een rol spelen, of we nu in een landelijke of een geïndustrialiseerde context leven, in een ontwikkeld of opkomend land wonen”, vindt Thakral.

Ze wijst erop dat wereldleiders tijdens de klimaattop in Glasgow komende november “zeer goed zullen moeten kijken naar wie het meest kwetsbaar is, welke situaties het meest kritiek zijn en waar de nood aan innovatie het grootst is” om met de klimaatverandering om te gaan.