Latijns-Amerika zet met Escazú-akkoord historische stap voor de mensenrechten (OPINIE)

De wereldwijde gezondheidscrisis in 2020 heeft geen einde gemaakt aan een andere pandemie die Latijns-Amerika en het Caraïbische gebied plaagt: moorden en aanvallen op milieuactivisten.

Hoewel covid-19 de aandacht die jonge activisten sinds 2019 wisten te vestigen op de klimaatcrisis overschaduwt, heeft hun werk – en dat van organisaties en coalities in de regio – geresulteerd in een positieve uitkomst in deze zeer moeilijke jaren: meer dan elf landen hebben nu het Akkoord van Escazú geratificeerd. Dat betekent dat het eindelijk van kracht wordt. Nog eens 21 landen in de regio moeten echter nog toetreden.

VN-vertegenwoordigers hebben benadrukt dat de pandemie gezien moet worden als een wake-up-call voor een herziening van onze relatie met de natuur, en niet als een excuus om geen aandacht meer te besteden aan de bescherming van de planeet. Daarom is het Akkoord van Escazú nu belangrijker dan ooit.

Bindend verdrag

In maart 2018 stemden regeringen in Latijns-Amerika en het Caraïbische gebied in met het eerste bindende verdrag om de rechten van individuen en groepen in relatie tot toegang tot informatie, participatie en justitie in milieukwesties te beschermen.

Costa Rica en Chili waren de voortrekkers in deze onderhandelingen. In Costa Rica loopt het ratificatieproces echter nog en wordt nog gewacht op goedkeuring van de wetgevende vergadering. Chili moet nog ondertekenen. Dat dit laatste nog niet gebeurd is, is nogal verrassend en tegenstrijdig, aangezien het land in het verleden een leidende rol vervulde op het gebied van milieubescherming en zelf voorzitter was van COP25. 

Het Akkoord van Escazú is in ieder geval innovatief, omdat het het eerste bindende instrument in zijn soort is in de wereld met bepalingen over milieuactivisten. De overeenkomst erkent het belang van het werk van deze mensen en verplicht landen om hen te beschermen door richtlijnen op te stellen en maatregelen te treffen die het mogelijk maken dat ze veilig kunnen werken.

Deze bepalingen zijn een reactie op het vijandige klimaat waarin milieuactivisten in Latijns-Amerika en het Caraïbische gebied moeten werken. Colombia, Mexico, Brazilië, Guatemala en Honduras behoren tot de meest gevaarlijke landen in de wereld als het gaat om land- en milieuactivisme, bleek uit het laatste rapport van de internationale organisatie Global Witness.

Berta Cáceres en Julián Carrillo

Het is geen toeval dat bijna al deze landen de overeenkomst nog moeten ratificeren (de Mexicaanse Senaat deed dit een maand geleden). Sterker nog, Honduras – dat het hoogste aantal moorden op milieuactivisten per hoofd van de bevolking telt – heeft het nog niet eens ondertekend.

Twee andere belangrijke landen die het akkoord nog niet geratificeerd hebben en waar Amnesty International aanvallen op land- en milieuactivisten documenteerde in de afgelopen jaren, zijn Peru en Paraguay. In deze landen speelden een aantal zaken, waarvan sommige meer publiciteit kregen dan andere. 

In Honduras werd in 2016 de inheemse leider Berta Cáceres vermoord, omdat ze oppositie voerde tegen de Agua Zarca waterkrachtcentrale. Ze was coördinator van de Raad van Inheemse volken van Honduras (COPINH).  

En dan is er de zaak van Julián Carrillo, een inheemse activist die twee jaar geleden werd vermoord in de Sierra Tarahumara, in het noorden van Mexico. Dit gebeurde nadat hij zich vanwege de sociale en milieu-impact had verzet tegen een mijnbouwvergunning die was verstrekt voor een project in de buurt van zijn dorp. De familie van de twee activisten zoekt nog steeds gerechtigheid in deze zaken.

Diversiteit

Twee andere activisten leven nog, maar zitten gevangen of leven noodgedwongen niet meer thuis. In Guatemala zit Bernardo Caal Xol, de inheemse leider van de Q’eqchi Maya al twee jaar vast als gewetensgevangene. Hij verdedigde de rechten van de inheemse bevolking van Santa María Cahabón, die te maken kreeg met de bouw van de waterkrachtcentrale OXEC in de rivieren Oxec en Cahabón.

Danelly Estupiñán, activist voor de rechten van Afro-Colombianen in Colombia, moest gedwongen haar huis verlaten na bedreigingen en intimidatie.

Bijna al deze mensen kregen een vorm van bescherming in hun land, maar dat was onvoldoende in relatie tot het structurele geweld waar ze mee te maken hadden. Het is ook geen toeval dat al deze individuen een andere culturele achtergrond hebben, wat iets zegt over de diversiteit in Latijns-Amerika en het Caraïbische gebied.

Het is juist deze diversiteit die door het Akkoord van Escazú wordt erkend, hoewel niet expliciet wordt gerefereerd aan het recht op vrije, tijdige en goed gedocumenteerde consultatie, zoals in Conventie 169 van de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO). De twee instrumenten vullen elkaar aan.

Dit is een belangrijk punt, want aan veel van deze conflicten ligt een gebrek aan informatie en inclusie tijdens het besluitvormingsproces ten grondslag, en een gebrek aan mechanismen om dit proces aan te vechten door de lokale bevolking.

Dit is overduidelijk bij inheemse groepen die historisch gezien werden uitgesloten. Het recht op informatie over milieukwesties, essentieel in het Akkoord van Escazú, is onderdeel van de geïnformeerde toestemming van inheemse en tribale groepen, en ook de effectieve participatie via legitieme representatie en het gebruiken en faciliteren van traditionele besluitvormingsprocessen.

Historische stap

Van de 33 landen in de regio, hebben 24 het Akkoord van Escazú ondertekend, en 12 landen hebben het geratificeerd. Argentinië en Mexico moeten dit nog officieel maken via de Economische Commissie voor Latijns-Amerika en het Caraïbische Gebied (Eclac). Als een van de twee dat heeft gedaan, zal de overeenkomst negentig dagen later in werking treden.

Landen die nog niet hebben geratificeerd, kunnen wel verder met het proces. De ondertekeningstermijn sloot op 26 september, maar de negen landen die nog niet ondertekend hebben kunnen nog steeds instemmen met de overeenkomst.

Er is nog een lange weg te gaan tot het moment waarop we kunnen bepalen wat het Akkoord van Escazú elk land heeft gebracht. Maar deze maand, 22 jaar na de Verklaring over Mensenrechtenverdedigers van de VN, kunnen Latijns-Amerika en het Caraïbische gebied vieren dat de regio een historische stap heeft gezet. En als zich op het laatste moment geen verrassingen aandienen, is er binnenkort een instrument dat in ieder geval één van de pandemieën in de regio kan bestrijden.