“Latijns-Amerika is voorbeeld in opvang van Venezolaanse vluchtelingen”

Deze regio “is een levend experiment, waar de inspanningen voor absorptie en integratie lijken te werken”, zegt Eduardo Stein, hoofd van het grootste hulpprogramma voor ontheemde Venezolanen: het Regionale Coördinatieplatform voor Venezolaanse vluchtelingen en migranten (R4V). “De nieuwkomers, die vaak als een last worden gezien, groeien uit tot een bijdrage aan de gemeenschappen en landen die hen opvangen.”

R4V werd opgericht door de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties (UNHCR) en de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM), in samenwerking met 159 andere uiteenlopende partijen die in de regio actief zijn. Volgens cijfers van UNHCR en IOM hebben nu al 5.650.000 mensen Venezuela verlaten, als migranten, ontheemden of vluchtelingen. De meeste Venezolanen trokken naar buurlanden.

“Dit is de grootste migratiecrisis in de geschiedenis van Latijns-Amerika”, zegt Stein aan de telefoon vanuit Guatemala-Stad. Colombia, het buurland met de meest intensieve historische relatie, ontvangt dagelijkse honderden tot zelfs duizenden Venezolanen, van wie er al bijna 1,8 miljoen in het land zijn. Het land onderscheidt zich ook door de Venezolanen een tijdelijke beschermde status te geven die hen papieren verschaft en toegang geeft tot banen, diensten en andere rechten.

Helpen en verwelkomen

De Colombiaanse Fundación Renacer, een stichting die duizenden kinderen en jongeren helpt die commerciële seksuele uitbuiting en andere vormen van seksueel en gendergerelateerd geweld hebben overleefd, is een voorbeeld in de manier waarop ontheemden worden geholpen en verwelkomd. De stichting redt meisjes en vrouwen uit bordelen of bars waar ze worden gedwongen tot seksuele of arbeidsuitbuiting, vaak door netwerken van mensenhandelaars die zich richten op de meest kwetsbare migranten.

“In de Colombiaanse samenleving als geheel is een proces van begrip te zien geweest, nadat de situatie gedurende tientallen jaren andersom was geweest. In de 20e eeuw werden de Colombianen die ontheemd waren door het geweld en de crisis in hun land, in Venezuela verwelkomd”, vertelt Camilo González, voorzitter van het Colombiaanse Instituut voor Ontwikkelings- en Vredesstudies.

Goedkope arbeidskrachten

De grote migratiegolf begon in 2014-2015, vertelt González. “Veel Venezolanen werden door bedrijven aangenomen als goedkope arbeidskrachten, bijvoorbeeld als koffieplukkers. Maar die situatie is verbeterd, zelfs ondanks de pandemie.”

Stein noemt het goede voorbeeld dat Colombiaanse bloemenexporteurs gaven: zij namen veel Venezolaanse vrouwen in dienst om verpakkingen van bloemen te snijden, een taak waarvoor weinig opleiding nodig is. In eerste instantie, zegt Stein, waren de ontvangende landen blij met de komst van “hoogopgeleide Venezolanen, professionals”. “Denk aan de duizenden Venezolaanse ingenieurs die naar Argentinië trokken en binnen enkele weken werden geïntegreerd in de arbeidsmarkt”, vertelt hij.

Maar, vervolgt hij: “De volgende groep Venezolanen die hun land verlieten bestond niet uit hoogopgeleide professionals; het profiel veranderde naar mensen met onvervulde basisbehoeften, zonder hoge opleidingen. En toch bleven de grenzen open en konden ook zij rekenen op een genereuze behandeling.” Hoewel in sommige gevallen “de komst van deze migranten zonder papieren gepaard ging met gewelddadigheden die interne spanningen veroorzaakten.”

Iván Briscoe, regionaal hoofd van het in Brussel gevestigde conflictonderzoeksbureau International Crisis Group, zegt het “indrukwekkend” te vinden hoe Colombia “bijna twee miljoen Venezolanen heeft ontvangen, in een land met 50 miljoen inwoners, van wie 40 procent in armoede leeft”.

Vreemdelingenhaat in Colombia

Colombia wordt nog steeds geplaagd door sociale problemen, zoals blijkt uit de straatprotesten die sinds april woeden. “Daarom garandeert de tijdelijke beschermingsstatus, een genereuze maatregel van de regering van president Iván Duque, niet dat Venezolaanse migranten toegang zullen hebben tot de sociale diensten die ze nodig hebben”, zegt Briscoe. Het grote aantal Venezolanen betekent “een extra kostenpost van 100 miljoen dollar per jaar voor alleen de gezondheidsdiensten”, zegt González.

Tegen deze achtergrond zijn er uitingen van vreemdelingenhaat geweest. Zo interpreteerden ook verschillende media een uitspraak van de burgemeester van Bogotá, Claudia López, die na een misdaad begaan door een Venezolaan voorstelde om “ongewenste” onderdanen uit dat land te deporteren.

Ook in Ecuador en Panama ontstonden demonstraties tegen de toestroom van Venezolanen, net als in Peru, waar het beleid van de verkozen president Pedro Castillo ten aanzien van de één miljoen Venezolaanse immigranten vooralsnog onduidelijk is. Vanuit Chili en Trinidad en Tobago werden Venezolanen uitgezet, en aankomst op de naburige Nederlandse Antillen werd hen steeds moeilijker gemaakt.

“Het is zeker niet allemaal over rozen gegaan”, erkent Stein. “Dat komt doordat er zeer complexe problemen spelen. Denk aan de risico's waarmee de kwetsbaarste migrantenmeisjes en -vrouwen worden geconfronteerd. En de uitingen van vreemdelingenhaat en het gevaar van mensenhandel.”

Toch vindt het hoofd van R4V dat “we een nieuwe fase zijn ingegaan, voorbij de onmiddellijke hulp die kan en moet worden geboden aan degenen die net zijn aangekomen. In deze fase gaat het om de integratie in werk en school binnen de gemeenschappen”. In de hele regio “hebben plaatsen gemerkt dat immigranten aantrekkelijk zijn voor investeringen en kansen creëren voor werk en productie voor de gastgemeenschappen zelf.”

Operatie Welkom

Een ander voorbeeld is Brazilië met zijn Operação Acolhida (Operatie Welkom), dat onder meer een programma omvat om Venezolanen die via de noordelijke grens binnenkomen en zich eerst in steden in de staat Amazonas vestigen, verder over het land te verspreiden.

Al meer dan 260.000 Venezolanen zijn in Brazilië aangekomen – onder wie zo’n 5.000 inheemse Warao’s uit de Orinoco-delta, en een vergelijkbaar aantal inheemse Pemon – en zo’n 50.000 zijn door de Braziliaanse regering als vluchteling erkend.

Brazilië heeft de zevende grootste Venezolaanse gemeenschap, na Colombia, Peru, de Verenigde Staten, Chili, Ecuador en Spanje. Daarna volgen Argentinië, Panama, de Dominicaanse Republiek en Mexico.

In de hele regio schieten organisaties als paddenstoelen uit de grond, niet alleen om hulp te bieden, maar ook om de integratie van Venezolanen actief te stimuleren. Dat gebeurt in sommige gevallen onder leiding van Venezolanen zelf, zoals bij de stichting Fundacolven in Bogotá.

“We zijn op twee fronten actief: we motiveren bedrijven om werknemers aan te nemen die als immigranten bereid zijn een extra stap te zetten”, vertelt de Venezolaan Mario Camejo, een van de directeuren van Fundacolven. “Daarnaast helpen we de immigranten hun vaardigheden op te poetsen, zodat ze met succes naar een stabiele baan kunnen zoeken, als ze inderdaad niet meer van plan zijn terug te keren.”

Voorbeeld voor andere landen

Stein ziet “in de groeiende groep Venezolanen hoe deze crisis kan evolueren zonder dat er een interne oplossing in Venezuela bewerkstelligd wordt". Het land zou volgens de volkstelling van tien jaar geleden een verwachte bevolking van 32,9 miljoen hebben, in plaats van de ongeveer 28 miljoen die het nu telt.

Op basis van enquêtes in verschillende landen weet hij dat “de meerderheid van de Venezolanen die zijn gemigreerd en zich in deze gastlanden hebben gevestigd, niet geïnteresseerd is om op korte termijn terug te gaan.”

Volgens Filippo Grandi, de Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen van de Verenigde Naties, profiteren zij van het feit dat de landen in de regio “een voorbeeld zijn; de rest van de wereld kan veel leren van de inclusie en integratie van vluchtelingen in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied.”