Werkt het toenemend jihadisme de vele militaire coups in West-Afrika in de hand?

Tsjaad, Burkina Faso en Mali worstelen stuk voor stuk met de dreiging van een islamitische opstand. De opstandelingen willen er hun extremistische, antidemocratische politieke ideologie opleggen, en een islamitisch kalifaat stichten in de regio. De gevolgen kunne leiden tot instortende staten in de hele regio, zoals recent het geval was in Afghanistan.

Maar is er een verband tussen jihadisme en militaire staatsgrepen in de Sahel? Het antwoord daarop is niet simpel.

Volgens analisten is er weliswaar geen wederzijds voordelige relatie tussen jihadistische groeperingen en de coupplegers, maar is er wel een verband tussen de toename van het jihadisme en de aanhoudende onveiligheid in de regio.

Zeker is dat de nieuwe golf van militaire staatsgrepen de kans kleiner maakt dat de regio, die al is verwoest door jihadisme, de vluchten van de democratie kan plukken.

De complexe, veranderende relatie tussen jihadisme en militaire staatsgrepen bestaat erin dat de activiteiten van jihadisten de opkomst mogelijk maken van staatsgrepen. Maar dat wil ook weer niet zeggen dat jihadisme een directe aanleiding is voor een coup.

Chaos

De meest recente staatsgreep in West-Afrika vond plaats in Burkina Faso. Het was al de derde staatsgreep in het land in amper acht maanden. Recent was er ook een poging tot staatsgreep in Guinee-Bissau.

De Economische Gemeenschap voor West-Afrikaanse Staten en de Afrikaanse Unie hebben daar vooral met “sancties” en “schorsingen” op gereageerd. Maar dergelijke maatregelen isoleren de getroffen staten eerder dan ze de transparantie en de verantwoordingsplicht er verbeteren.

Een duik in de geschiedenis van de Sahelregio, waar de meeste van de militaire staatsgrepen plaatsvinden, toont dat de staten er te maken krijgen met jihadistische groepen zoals Jamaatu Ansaril Muslimina fi Biladis Sudan (in de volksmond Ansaru genoemd), Boko Haram, de Islamitische Staat in de West-Afrikaanse provincie, de Islamitische Staat in de Grotere Sahara en Jamaat Nusratul Islam wal-Muslimin.

De meeste van die groepen hebben banden met wereldwijde netwerken zoals Al-Qaeda en de Islamitische Staat in Syrië en Irak.

Armoede

Extreme armoede en ongelijkheid zijn bij de onderliggende factoren die hebben geleid tot de verspreiding van die jihadistische groepen in de regio. Er is ook hoge werkloosheid, analfabetisme en slecht bestuur. En bovenop die socio-economische factoren komt nog de politieke instabiliteit en de impact van de klimaatverandering.

De combinatie van factoren geeft het jihadisme zuurstof in de geteisterde regio, waardoor de getroffen staten in een voortdurende staat van kwetsbaarheid en zwakte verkeren. Ze slagen er daardoor niet in om hun vele uitdagingen het hoofd te bieden.

En dat leidt tot frequente spanningen in de verhouding tussen staat en samenleving, die vervolgens weer door jihadistische groepen wordt uitgebuit om te rekruteren.

Tegelijk zetten de activiteiten van de jihadistische groepen ook de fragiele democratische systemen in de regio extra onder druk. Dat moedigt staatsgrepen door het leger aan. Militairen zien zichzelf dan als “bewakers van de staat” en de “laatste hoop” van de gewone burger.

Gehavend maar niet verslagen

De jarenlange strijd tegen de jihadistische groepen, waarbij veel slachtoffers vielen, heeft ook het moreel onder de militairen geen goed gedaan. Dat was het onder meer in Burkina Faso te merken.

De endemische corruptie deed het wantrouwen tussen het leger en de politieke elites verder toenemen. Militairen wijten het gebrek aan middelen om de opstandelingen te bestrijden ook vaak aan de corruptie onder de politieke elite.

Maar een machtsovername door het leger garandeert niet noodzakelijk een nederlaag van jihadisten. Het vergroot eerder de neiging om de strijd tegen opstandelingen nog meer vanuit een militaire reflex te benaderen. Die aanpak dreigt kwetsbare jongeren nog meer in de armen van jihadistische groepen te duwen.

De jihadistische groepen in de regio zullen waarschijnlijk ook hun inspanningen opschroeven om de regio te beïnvloeden en de 'hearts and minds' van de lokale bevolking te winnen.

En jihadisten kunnen de vele staatsgrepen daarbij in hun voordeel uitspelen: inspanningen om democratische regeringssystemen af te zetten lijken te slagen in hun opzet. Dat kan een motivatie zijn om meer strijders te ronselen.

Onzekere toekomst

Hoewel de situatie in de regio er weinig rooskleurig uitziet, is het belangrijk te onthouden dat de democratie er nog altijd een overlevingskans heeft.

Maar wishful thinking alleen zal niet genoeg zijn. Als de onderliggende factoren die de geweldsgolf aanwakkeren niet worden aangepakt in de hele regio, kan de machtshonger van militairen nog groeien.

De militaire junta's die nu al aan de macht zijn moeten dringend overleg zoeken met de samenleving waarover ze nu heersen. Dat is geen makkelijke opgave, gezien de relatie tussen staat en samenleving geen prioriteit voor hen is. Het betekent immers dat ze een stem moeten geven aan de bezorgdheden en klachten van de burgers.

Maar als ze dat niet doen, dan zal dat enkel leiden tot dezelfde onvrede die de mensen al hadden met hun burgerlijke leiders.

-

Deze opinie verscheen oorspronkelijk bij IPS-partner The Conversation.