Covax haalt amper helft van beoogde vaccins - waar liep het fout?

Covax, een wereldwijd fonds voor covid-19-vaccins, werd in april 2020 opgericht als een alliantie van staten en particuliere stichtingen. Het initiatief bracht 184 landen samen om op eerlijke wijze honderden miljoenen vaccins te verkrijgen en verdelen over de landen in het Zuiden. Het idee daarbij was dat één groep landen de verdeling faciliteert, zodat armere bevolkingsgroepen gratis kunnen worden ingeënt.

Kort nadat eind 2020 in de rijke landen de eerste vaccins waren gezet, arriveerde op 24 februari 2021 een eerste lading van 600.000 doses in Afrika. Het ging om het Britse vaccin Oxford-AstraZeneca in Ghana.

Problemen in India

Aanvankelijk zou het project aan meer dan honderd landen twee miljard doses doneren, om een gelijkwaardige immunisatie van 40 procent van de wereldbevolking te bereiken. Dat aandeel zou oplopen tot 70 procent in het eerste semester van 2022. Met die cijfers zou de pandemie kunnen uitdoven.

Maar het liep anders. India kreeg te maken met een plotselinge verwoestende golf van corona-infecties en het land stopte met de export van vaccins. Dat terwijl het Serum Institute of India (SII), de grootste vaccinfabrikant ter wereld, een van de belangrijkste motoren achter Covax was.

Want terwijl hoge inkomenslanden zoals de Verenigde Staten, Canada, Israël en veel Europese landen, grote hoeveelheden vaccins van multinationale farmaceutische bedrijven inkochten, soms zelfs in overmaat in verhouding tot hun bevolking, was het logisch dat Covax voorraden zocht bij het Indiase SII, waar de doses bovendien goedkoper waren.

Maar terwijl de ontvangers in het Zuiden op vaccins wachtten, moest Covax dus al snel bekend maken dat er vertragingen zouden zijn in april en mei en de daaropvolgende maanden, waardoor veel landen niet anders konden dan hulpeloos afwachten terwijl de virusvarianten om zich heen sloegen.

Tegen januari van dit jaar bedroeg het aantal besmette mensen wereldwijd meer dan 300 miljoen, naast 5,5 miljoen doden, met India en Brazilië op kop, naast de zwaar getroffen VS.

Covax doneerde in 2021 uiteindelijk amper 900 miljoen doses - minder dan de helft van de beoogde twee miljard. Tot november waren dat er zelfs minder dan 600 miljoen, maar in december kwamen daar op de valreep nog 310 miljoen doses bij.

Hoe is dit gebeurd?

“De lancering van Covax werd aanzienlijk vertraagd door de ongelukkige epidemiologische situatie in India, in combinatie met het feit dat slechts enkele vaccins de WHO-lijst voor noodgebruik haalden en op dat moment beschikbaar waren voor wereldwijde levering”, zegt José Manuel Barroso, voormalig voorzitter van de Europese Commissie, en nu voorzitter van de Gavi-vaccinalliantie, een van de organen achter Covax.

Die situatie, “samen met exportbeperkingen, veel rijkere landen die vaccins hamsterden en fabrikanten die geen prioriteit gaven aan vaccingelijkheid”, betekende dat Covax in het tweede en derde kwartaal van 2021 lang niet zoveel doses kon krijgen als gehoopt. Barroso waarschuwde al vanaf het begin dat zolang een groot deel van de wereldbevolking niet gevaccineerd is, er varianten blijven ontstaan en de pandemie zal blijven voortslepen.

Toen de race om vaccins begon, spraken veel regeringen van rijke landen nog over wereldwijde solidariteit, zegt Kate Elder, adviseur vaccinbeleid bij hulporganisatie Artsen Zonder Grenzen.

“Farmaceutische bedrijven zeiden dat ze zouden doen wat nodig was om herhaling van fouten uit het verleden te voorkomen: dat alleen landen met een hoog inkomen toegang zouden krijgen tot medische innovaties”, vertelt ze. “Maar daar is niets van terecht gekomen. Landen met een hoog inkomen begonnen vaccindoses in te kopen nog voordat ze beschikbaar waren.”

Bovendien gaven farmaceutische bedrijven, net als in het verleden, prioriteit aan verkoop aan de hoogste bieder. Ze gingen voor het eigen financiële gewin, ook al was dat in tegenspraak met eerdere beweringen dat Covid-19-vaccins wereldwijde publieke goederen zouden moeten zijn.

Donaties druppelen binnen

Covax leverde maar één miljoen doses in februari 2021, 23 miljoen in maart, 15 miljoen in april en 30 miljoen in mei. Al snel werd duidelijk dat het doel van 2 miljard doses binnen tien maanden onmogelijk gehaald kon worden.

Het vertrouwen in de levering van vaccins en in de immunisatie op zich liep in verschillende landen een flinke deuk op. Landen in het Zuiden zochten naar vaccins buiten Covax. Sommige landen maakten vorderingen in de productie van een eigen vaccin, zoals Saoedi-Arabië, India, Singapore, Egypte, Argentinië, Brazilië, Cuba en Mexico.

In de tweede helft van 2021, toen grote delen van de eigen bevolking waren gevaccineerd, begonnen de rijke landen onder de paraplu van Covax miljoenen doses te doneren aan landen in het Zuiden. In totaal hebben donorlanden Covax tot dusver 591 miljoen doses aangeboden voor levering in 2021 en de eerste helft van 2022, waarvan 259 miljoen doses naar ontvangende landen zijn gestuurd. De belangrijkste Covax-donoren zijn de VS met 145 miljoen doses, zestien partners uit de Europese Unie met 81 miljoen, het Verenigd Koninkrijk met 11,5 miljoen en Canada en Japan met elk 8,4 miljoen doses.

In sommige gevallen kwamen de doses zeer dicht bij de houdbaarheidsdatum binnen, of met te weinig benodigde spuiten of vriezers erbij – waardoor ze soms moesten worden weggegooid of teruggestuurd.

Publiek eigendom

Covax was volgens Elder “naïef ambitieus”. “Het succes ervan was gebonden aan wankele veronderstellingen”, zegt ze. “Bij het ontwerp ervan is geen rekening gehouden met de voorspelbare uitdagingen en werden er enkele slechte politieke beslissingen genomen.”

Hoge-inkomenslanden die vaccins en medicijnen hamsteren is al eerder gebeurd, zoals bij de hiv/aidsepidemie en bij de toegang tot vaccins tegen pneumokokken, humaan papillomavirus en rotavirus.

“Willen we van deze ervaring leren om de toegang tot vaccins te verbeteren, dan moeten we een radicale verandering doorvoeren”, zegt Elder. “De technologie en innovatie van medische hulpmiddelen moet openbaar gemaakt worden om een rechtvaardig model te garanderen en de productie te decentraliseren. De technologie die voortkomt uit overheidsinvesteringen kan geen privaat eigendom zijn, dat moet een wereldwijd publiek goed zijn.”

Meer transparantie

Bovendien moeten multilaterale organisaties en regionale platforms versterkt worden, “in plaats van publiek-private partnerschappen op basis van de goodwill van farmaceutische bedrijven waarvan we al weten waar hun interesse ligt”, zegt ze.

“Covax zou nu kunnen voldoen aan de vraag van de landen die het bedient, maar het risico is reëel dat de leveringsonderbreking in 2022 zal voortduren”, legt Durão Barroso uit. Om deze reden zijn fabrikanten gevraagd om transparanter te zijn over wanneer ze doses beschikbaar zullen stellen en zijn de donerende regeringen gevraagd om grotere en duidelijk voorspelbare donaties. “Dit gaat eindelijk gebeuren”, stelt Barroso.

Hij ziet het, gezien de evolutie van virusvarianten, “als absoluut cruciaal dat we een scenario van vaccinnationalisme 2.0, waarin rijke landen de levering van nieuwe vaccins stilleggen, voorkomen. Het vraagt om toewijding van landen en fabrikanten aan transparantie zodat we niet opnieuw achterblijven.”