Zuid-Afrikaanse landbouw lijdt onder gebrekkig lokaal bestuur (OPINIE)

Landbouw en agribusiness spelen een cruciale rol in de economie van plattelandsgemeenten. We zien daar genoeg bewijzen van in de economische literatuur en de media. Maar deze afhankelijkheid brengt risico’s met zich mee.

De internationale literatuur heeft de neiging te focussen op de verwoesting van kleine dorpen in tijden van droogte, of als landbouwlobbygroepen aansturen op een bepaald beleid. In Zuid-Afrika doet zich echter een ander patroon voor. Hier lukt het gemeenten niet om basisdiensten te bieden aan burgers en bedrijven. Het gaat dan om diensten als water- en sanitaire voorzieningen, elektriciteit, wegen en technische infrastructuur.

Zuid-Afrika heeft een bestuurssysteem uit drie niveaus. De nationale regering bepaalt het nationale economische beleid en stimuleert binnenlandse en internationale investeringen. De provinciale regering speelt een belangrijke rol bij het zoeken van investeerders en de uitvoer van overheidsbeleid en -programma’s. Westkaap is tot nu toe de meest succesvolle provincie geweest, en heeft zich gevormd tot dé technologiehub van het land. Maar wáár in de provincies de investeerders neerstrijken, hangt af van de gemeenten en vooral van hoe goed die bestuurd worden.

Kaasproductie

Zuid-Afrikaanse gemeenten kennen grote problemen; de inwoners voelen de impact daarvan al jaren. Steeds vaker uiten ze hun frustraties via protesten. Maar sinds kort groeit ook het bewijs dat het gebrekkige bestuur en het gebrek aan diensten directe impact heeft op het functioneren van boerenbedrijven en agribusiness in dorpen.

Een teken aan de wand is het recente besluit van voedingsmiddelengroep Clover om de kaasproductie vanuit Lichtenburg, een stad in de provincie Noordwest, te verplaatsen naar een bestaande fabriek bij Durban in KwaZulu-Natal wegens “voortdurende slechte dienstverlening”.

Lichtenburg behoort tot de mais-producerende driehoek. Drie provincies - Vrijstaat, Mpumalanga en Noordwest – zijn goed voor 84 procent van de maisproductie in het land, volgens de laatste schattingen voor het seizoen 2020/21.

Belastingen

De Zuid-Afrikaanse minister van Financiën, Tito Mboweni, schilderde onlangs een grimmig portret van de 278 gemeenten van Zuid-Afrika. Volgens Mboweni hebben 163 gemeenten financiële problemen, hebben 40 gemeenten moeite met basisdienstverlening en is er in 102 gemeenten geen geld voor de begroting van 2021/22.

Een groeiend aantal gemeenten slaagt er niet in om inkomsten te genereren door belastingen te innen voor elektriciteit, water en vastgoed.

“En voor de eerste keer in onze democratie, wordt de nationale uitvoerende overheid nu door een hoge rechter opgedragen om grondwettelijk te interveniëren in de zaken van een gemeente als gevolg van disfunctioneren op het gebied van financiën en dienstverlening”, stelt Mboweni.

Plattelandsgemeenten en kleine dorpen komen er het slechts van af. Uit recent onderzoek van de Tshwane University of Technology is gebleken dat “het niveau van dienstverlening in plattelandsgemeenten lager ligt dan in stedelijke gebieden” en dat “er geen tekenen zijn die wijzen op verbetering.”

Gevolgen voor lokale economie

Het zogenoemde multiplier-effect dat uitgaat van het besluit van Clover om te verhuizen, kan groot zijn. De sluiting van het bedrijf in een kleine gemeenschap zal waarschijnlijk een aantal negatieve gevolgen hebben voor de lokale economie. Volgens officiële verklaringen van de regering, was het bedrijf goed voor 380 vaste en 40 tijdelijke banen. Daarnaast heeft Clover twintig algemene medewerkers in dienst plus twintig vrachtwagenchauffeurs en schoonmakers.

Clover is niet het eerste grote bedrijf dat zich beklaagt over het slechte functioneren op gemeentelijk niveau. Er loopt al langere tijd een zaak tussen Astral Foods, een pluimveeproducent die ook diervoeder levert, en de gemeente Lekwa. Astral verloor miljoenen rands bij de productie vanwege gebrekkige water- en elektriciteitsvoorziening in deze gemeente.

Deze twee gevallen illustreren hoe efficiëntie en economische bestendigheid van de agribusiness afhankelijk is van goede basisvoorzieningen. Zonder die voorzieningen zullen investeringen in bedrijven in plattelandsgemeenten teruglopen. Dit kan ook invloed hebben op de continuïteit van de agri-sector, aangezien sommige bedrijven hogere kosten moeten maken als ze zelf de diensten proberen te organiseren die de lokale overheid eigenlijk moet verstrekken.

Boeren kampen direct en indirect met soortgelijke uitdagingen. De agri-sector verschaft een reeks oplossingen en toegang tot de markt voor plaatselijke boeren. Als de continuïteit van de agribusiness op het spel staat, lijden boeren daar ook onder. En directer bedreigen ook slechte wegen en onbetrouwbare elektriciteits- en watervoorziening de winstgevendheid en continuïteit van boerenbedrijven.

Het is belangrijk te benadrukken dat dit allemaal ondernemingen zijn die werk verschaffen aan de laagst opgeleide Zuid-Afrikanen en indirect de gemeenschap rondom kleine dorpen ondersteunen.

Toekomstplannen voor de landbouw

President Cyril Ramaphosa stelde in oktober 2020 de landelijke agenda voor economische hervorming en herstel op. Hij noemt landbouw en voedselverwerking (voedselzekerheid) daarin als een van de aanjagers van economische groei en banengroei, vooral in kleinere steden en dorpen.

Maar een bloeiende landbouw- en agri-sector ontwikkelen zich niet zolang de slechte dienstverlening bij gemeenten blijft bestaan. Er zijn verschillende praktische interventies door de regering mogelijk. Een daarvan is de garantie dat er competente bestuurders, financiële managers, ingenieurs en politici bij deze gemeenten worden ingezet.

De Financiële en Fiscale Commissie, een onafhankelijk adviesorgaan op het gebied van fiscale zaken, stelde onlangs dat gemeenten hun loonlasten grondig moeten bekijken. Op die manier kunnen ze voorkomen dat er in verhouding te veel geld opgaat aan salarissen, geld dat niet gebruikt kan worden voor het goed functioneren van essentiële diensten als afvalinzameling en -verwerking, rioolsystemen, wegen en watervoorziening.

Verbeteringen op dit terrein moeten samengaan met een heropleving van de landbouw, die ondersteund wordt door het Masterplan voor de Landbouw van de regering. Dit plan is bedoeld om de landbouw en voedselverwerkende industrie in het land te versterken.

Maar een gezonde landbouwsector kan er alleen zijn als de gemeenten goed functioneren en hun basisdiensten op orde hebben. Dat is de uitdaging die de Zuid-Afrikaanse regering moet aangaan.

-

Dit artikel is oorspronkelijk verschenen bij IPS-partner The Conversation.