Heropening zaak-Kuciak: kans om straffeloosheid bij moord op journalisten te doorbreken

Op 15 juni bevestigde het Slowaakse Hooggerechtshof een hoger beroep in te stellen tegen de vrijspraak van vorig jaar van de zakenman Marián Kocner als brein achter de moord op Ján Kuciak en zijn verloofde Martina Kusnirova in 2018. Het Hooggerechtshof verklaarde dat het belangrijkste bewijsmateriaal in het vorige proces niet was onderzocht en beval dat de zaak opnieuw moet worden behandeld.

De oorspronkelijke vrijspraak schokte persvrijheidsactivisten en politici. Nu zeggen zij dat de beslissing van het Hooggerechtshof de hoop biedt dat de mensen achter de moorden zullen worden veroordeeld. Dit zou een krachtig signaal afgeven over gerechtigheid voor vermoorde journalisten dat verder reikt dan Slowakije. 

“We denken dat dit een unieke kans is om deze cyclus van straffeloosheid [voor het doden van journalisten] te doorbreken, niet alleen in Slowakije, maar ook in andere landen”, zegt Scott Griffen, adjunct-directeur van de internationale campagnegroep voor persvrijheid IPI.

“Bijna niemand, waar ook ter wereld, is ooit veroordeeld voor de moord op een journalist. Er zijn personen gearresteerd, beschuldigd, voor de rechter gesleept en weer vrijgesproken. Het is vaak meer om te laten zien dat men ermee bezig is dan dat er daadwerkelijk iets wordt bereikt. Een veroordeling zou als voorbeeld kunnen dienen voor andere landen.”

Zaak legt corruptie bloot

Kuciak en Kusnirova, beide 27, werden in februari 2018 doodgeschoten in het huis van Kuciak in Velka Maca, 65 kilometer van hoofdstad Bratislava. De zelfverklaarde huurmoordenaar Miroslav Marcek verklaarde vorig jaar schuldig te zijn voor de moord op het paar en werd veroordeeld tot 23 jaar gevangenisstraf.

De moorden schokten Slowakije en leidden tot de grootste protesten in het land sinds de val van het communisme. Deze dwongen de toenmalige premier Robert Fico af te treden. Het daaropvolgende onderzoek bracht vermeende banden aan het licht tussen politici, openbare aanklagers, rechters en politieagenten en de personen die naar verluidt bij de moorden betrokken waren.

Centraal in deze groep stond zakenman Kocner, een controversiële figuur die vaker in verband is gebracht met vermeende criminelen. In een andere zaak werd hij vorig jaar veroordeeld tot negentien jaar gevangenisstraf wegens fraude.

De aanklagers hadden in de rechtbank betoogd dat Kocner opdracht had gegeven tot de moord op Kuciak uit wraak voor een reeks artikelen van de journalist over de zakelijke transacties van de multimiljonair.

Risico's voor journalisten nemen toe

Zijn vrijspraak in september veroorzaakte een golf van ontzetting bij veel gewone Slowaken, die in Kocner een symbool van diepgewortelde corruptie op de hoogste niveaus zagen. Persvrijheidsactivisten stelden dat het oordeel de inspanningen in andere landen om moordenaars van journalisten voor de rechter te brengen, zou ondermijnen.

Volgens gegevens van Reporters Without Borders (RSF) zijn er in 2020 wereldwijd vijftig journalisten vermoord vanwege hun werk. Van hen werd 84 procent bewust een doelwit en opzettelijk gedood. 

In verschillende regio's nemen de risico's voor journalisten volgens de groep toe. Europa maakt zich zorgen over de waarschuwing van RSF dat hoewel nog altijd de veiligste plek om journalist te zijn, het ook hier steeds gevaarlijker wordt voor verslaggevers.

90 procent niet opgelost

De moord op de Griekse journalist Giorgos Karaivaz eerder dit jaar in Athene was de laatste in een reeks spraakmakende moorden op journalisten in Europa in de afgelopen jaren. In 2017 werd onderzoeksjournalist Daphne Caruana Galizia in Malta door een autobom gedood, en in april 2019 werd journalist Lyra McKee doodgeschoten terwijl zij verslag deed van rellen in Derry in Noord-Ierland. 

In deze gevallen is niemand veroordeeld. En dat is geen uitzondering, zegt Pavol Szalai, hoofd Europese Unie en de Balkan bij RSF: “Van de moorden op journalisten wordt 90 procent niet opgelost. Ook op andere plekken wonen Marián Kocners. Je hebt de politiek en je hebt de maffia. En daartussenin zitten de Kocners, die banden hebben met de maffia én de politici. Andere landen herkennen wat er in Slowakije gebeurt.” 

Szalai vervolgt: “Mensen elders ter wereld hebben deze zaak nauwlettend gevolgd. Dit is groter dan Slowakije. Mocht er een veroordeling volgen, dan helpt dat in soortgelijke gevallen in andere landen.”

Hoop voor andere landen 

De uitspraak van het Hooggerechtshof nu geeft collega's en familieleden van vermoorde journalisten in andere landen weer hoop, zeggen persvrijheidsgroepen en -activisten. 

“De uitspraak van het Slowaakse Hooggerechtshof is goed nieuws voor Slowakije en voor de families van de slachtoffers. Én het heeft een sterk psychologisch effect buiten Slowakije, voor ons en elders”, zegt Corinne Vella, de zus van de vermoorde journalist Daphne Caruana Galizia.  

“Deze uitspraak zou een keerpunt kunnen betekenen in de straffeloosheid voor moordenaars van journalisten – een keerpunt waarop criminelen zien dat ze niet meer wegkomen met het vermoorden van journalisten. Ook laat het zien dat met doorzettingsvermogen veel mogelijk is.”

Etterende wond

Ondertussen gaat in Slowakije de aandacht uit naar het moment waarop het hoger beroep zal beginnen en een mogelijke veroordeling kan volgen. Het hele proces – het wordt waarschijnlijk geacht dat als Kocner schuldig wordt bevonden, hij in beroep zal gaan – zal naar verwachting niet eerder dan volgend jaar zijn afgerond. 

Griffen van IPI hoopt op een spoedig verloop van het proces, om snel gerechtigheid voor Kuciak en Kusnirova te kunnen bereiken. 

“We hebben een tijdige oplossing nodig”, zegt hij. “Als het veel langer blijft doorsudderen, wordt het uiteindelijk een cold case, wat verschrikkelijk zou zijn voor de families en voor andere journalisten. Dat zou als een etterende wond zijn.”