Chili in laatste rechte lijn naar referendum over nieuwe grondwet

De grondwet die in voege is stamt uit de tijd van dictator Augusto Pinochet, die het land met ijzeren hand regeerde tussen 1973 en 1990. De militair voerde in zijn land een neoliberaal model in dat weliswaar economische groei bracht maar de rijkdom concentreerde in handen van een kleine elite. Na een ongeziene volksopstand in 2019 werd beslist de grondwet te hervormen. 

Daartoe werd een comité van 154 burgers opgericht. De grondwetgevende vergadering bestond uit evenveel mannen als vrouwen, met vertegenwoordiging van inheemse volkeren. 

Vrouwen, minderheden en natuur

Het grondwetsvoorstel dat voorligt bewandelt een heel nieuw pad en bevat veel nieuwe rechten voor vrouwen, inheemse volkeren en andere minderheden. Het maakt ook van natuurbescherming een prioriteit. 

Maar het grondwetsvoorstel bedreigt ook de belangen van de bedrijven en ondernemers die de watervoorziening, mijnconcessies of de geprivatiseerde socialezekerheidsinstanties in handen hebben. Dat leidt tot wrijvingen en polarisering.

Op het spel staat de toekomst van Chili en zijn huidige president, de linkse Gabriel Boric.

Spanningen

Afgelopen week is de campagne rond het referendum formeel van start gegaan. Op de nationale televisie worden tijdens een dagelijks blok van dertig minuten de pro’s en contra’s besproken. 

Volgens Diamela Eltit, universiteitsprofessor en bekroond auteur, pakt het grondwetsvoorstel alle kwesties aan die de 21e eeuw voor Chili zullen bepalen. “Deze tekst wijzigt politieke structuren en stelt grenzen aan het bandeloze neoliberalisme dat ons regeert”, zegt ze.

Eltit denkt dat het voorstel zal worden goedgekeurd, maar waarschuwt tegelijk dat dat “aanzienlijke spanningen zal veroorzaken omdat de elites zich ertegen zullen verzetten. Toch zie ik een duidelijk pad om de ongelijkheid te breken die zoveel miljoenen levens treft.”

“Verdeeld land”

De rechtse politicus en oud-lid van de grondwetgevende vergadering Cristián Monckeberg heeft het grondwetsvoorstel fel bekritiseerd. “Vandaag hebben we een land dat verdeeld is rond een voorstel dat de Chilenen eerder had moeten samenbrengen”, zegt hij. 

Naar zijn mening is er een verdeeld land ontstaan. “President Boric begaat een vergissing door campagne te voeren voor de nieuwe grondwet want dat ondermijnt zijn rol als staatshoofd.”

Boric, die sinds maart president is, steunt de nieuwe grondwet weliswaar, maar benadrukt dat beide uitkomsten legitiem zijn. Hij verdedigt zijn trekkende rol met het argument dat het zijn plicht is om burgers te informeren zodat ze met kennis van zaken stemmen.

Geïnformeerd stemmen 

De verwachtingen zijn groot. Duizenden Chilenen staan dagelijks in de rij om een gratis exemplaar van het grondwetsvoorstel te krijgen, velen debatteren erover met naasten en collega's.

Voedingsdeskundige Estefanía Pizarro (36) haalde haar exemplaar op bij een kantoor in het hart van hoofdstad Santiago. “Je moet een goed geïnformeerde stem uitbrengen, want onwetendheid is onverantwoord.” 

Activist Andrés Orellana (47) haalde in de noordelijke rand van Santiago dertig exemplaren op. “Zondag gaan we debatteren met de grondwet in de hand.”

Alomtegenwoordige ongelijkheid 

Wie de enorme ongelijkheid in Chili aanwijst, heeft best een punt, zegt econoom Damián Vergara. Als promovendus aan de Amerikaanse Universiteit van Berkeley leidde hij een onderzoek naar belastingsdata dat als input zal dienen voor de belastinghervorming die president Boric beoogt.

Na analyse van de gegevens van 99 procent van de belastingbetalers stelde Vergara vast dat 0,01 procent van hen, dat wil zeggen 1300 Chilenen, elke maand 1000 miljoen pesos (1,08 miljoen euro) verdient. Het minimum maandsalaris in Chili bedraagt daarentegen 434 euro. De Chileense economie is door de huidige grondwet afgeschermd van politieke ingrepen. 

Tekstwijzigingen, meerderheidssteun

Carolina Tohá, voormalig minister onder de socialistische president Michelle Bachelet (2006-2010 en 2014-2018) steunt de grondwetshervorming, maar vindt dat er nog meer consensus nodig is. 

Volgens Tohá is de grootste verwezenlijking van de grondwetstekst “dat de basis wordt gelegd voor een samenleving die het concept van wezenlijke gelijkheid centraal stelt. En de andere grote overwinning is dat dit voorstel er kwam met de misnoegden aan de onderhandelingstafel.”

Sociale onrust 

Claudia Heiss, docente aan de faculteit Bestuurswetenschappen van de Universiteit van Chili, vertelt dat als de goedkeuring wint “we aardig op weg zullen zijn om de problemen op te lossen die de sociale onrust hebben veroorzaakt.”

In oktober 2019 deden massale mobilisaties en de buitensporige reactie van de autoriteiten, die meer dan dertig doden veroorzaakte, de regering van de rechtse Sebastián Piñera wankelen. 

Zelfs als de grondwetswijziging mislukt is het volgens Heiss zeer waarschijnlijk dat er alsnog enkele hervormingen zullen gebeuren, omdat in 2020 78 procent van het electoraat tegen de grondwet van Pinochet stemde. 

Nepnieuws

Zoals bijna alle electorale processen ter wereld wordt ook de campagne rond de volksraadpleging geplaagd door nepnieuws en manipulatie via sociale media. Politicologe Heiss gelooft dat de impact van nepnieuws behoorlijk groot is geweest. “Het is een vuile campagne geweest waarin veel geld is gespendeerd. Ongetwijfeld zal de desinformatiecampagne van het nee-kamp invloed hebben, en dan vooral onder de lager opgeleiden die meer kans lopen te worden misleid.”

De academica geeft aan dat “er onderzoeken zijn die aantonen hoe vatbaar Chileense burgers tegenwoordig zijn voor nepnieuws. Velen informeren zich op sociale netwerken zoals Facebook, Twitter, Instagram, TikTok en Whatsapp, die geen redactionele filters hebben.”

“Ander, gezonder Chili” 

Het televisieslot van 30 minuten op de publieke omroep dat dagelijks de pro’s en contra’s behandelt heeft als nadeel dat de publieke zender tegenwoordig minder publiek heeft en dus minder impact op de Chileense samenleving.

Verschillende peilingen geven het nee-kamp nog steeds een voorsprong van tot wel 10 procentpunten, hoewel de stemming op basis van inhoud en niet op kandidaten nog onvoorspelbaar kan blijken. 

De schrijver en dichter Raúl Zurita (72) denkt dat het ja-kamp straks gaat winnen en hoopt dat 5 september een groot feest wordt. “Met een nieuwe grondwet zou eindelijk een einde komen aan de dictatuur van Pinochet. We kunnen dan een ander, gezonder Chili maken, een andere toekomst voor jongeren.” 

“Wij ouderen dragen onze doden met ons mee, onze vermisten en geëxecuteerden. Maar door en dankzij de jongeren staan we hier vandaag. Het zijn zij die het land straks zullen veranderen”, zegt hij.