‘Oude man van TikTok’ zet Colombiaanse verkiezingen op stelten

Drie weken geleden leek alles nog zo voorspelbaar in de Colombiaanse electorale dynamiek. Gustavo Petro was al meer dan een jaar de favoriet van de race om het presidentschap en ook Fico Gutiérrez zou kanshebber zijn voor een tweede ronde.

Die laatste leek in het nadeel te zijn, aangezien de tijd rijp leek voor de aanhoudende Petro, die met zijn boodschap goed aansloot bij de roep om verandering van het Colombiaanse volk. Verandering of continuïteit is in elke verkiezing een voorkomend dilemma en Fico Gutiérrez vertegenwoordigde duidelijk de continuïteit. De goede running mate van Petro deed de rest, en zo leek de race voorspelbaar te verlopen.

Maar politiek blijkt moeilijk te voorspellen, en amper tien dagen voor de eerste verkiezingsronde afgelopen zondag, constateerden twee opiniepeilers de mogelijkheid dat Rodolfo Hernández ertussen zou komen bij de eerste verkiezingsronde, in plaats van Fico. Deze “ingenieur Rodolfo”, zoals hij graag wordt genoemd, een controversiële en populistische voormalige burgemeester, groeide in de afgelopen twee weken in recordtempo naar de uiteindelijke verovering van 28 procent van de stemmen, 12 punten achter Petro. Hij liet Fico achter zich, die met 24 procent van de stemmen het establishment vertegenwoordigde.

Zodra duidelijk werd dat ingenieur Hernández naar de tweede ronde gaat, betuigde Fico zijn steun voor diens kandidatuur. In theorie kunnen we de 24 procent van Fico bij de 28 van Rodolfo optellen en daaruit afleiden dat Petro de laatste ronde zal verliezen. Maar het is niet zeker dat het zo zal gaan.

De populaire ingenieur tegen de standvastige Petro

Een belangrijke eigenschap van Petro is zijn doorzettingsvermogen. Daags na het verlies bij de presidentsverkiezingen in 2018 was hij alweer kandidaat – net zoals het vier jaar daarvoor ook was gegaan. Hij behaalde in de tweede ronde van 2018 acht miljoen stemmen tegen Iván Duque, een vergelijkbaar aantal met afgelopen verkiezingszondag. Zijn boodschap is al die tijd consistent: hij biedt vanuit links perspectief een systeemverandering, met een eerlijker Colombia als doel.

In 2014 en 2018 speelde de associatie met het Chavismo hem parten, omdat hij werd gezien als een gevaar voor Colombia. Maar in 2022, en na een paar openbare conflicten met Nicolás Maduro van Venezuela, veranderde dit en leek de angst voor Petro uit de Colombiaanse samenleving te zijn verdwenen.

Een ongelijk land

De Colombiaanse samenleving wordt getekend door grote ongelijkheid. Een rapport van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) schatte dat een arm Colombiaans kind elf generaties nodig heeft om uit de armoede te geraken.

Sociale mobiliteit is schaars in de Colombiaanse samenleving. Het land kent een sociaal stratificatiesysteem dat de lagen van de samenleving in vijf niveaus verdeelt. Aanvankelijk bedoeld als een systeem voor de verdeling van stadssubsidies, vertegenwoordigen de lagen inmiddels vooral de starheid van het sociale systeem.

Vlak voordat de pandemie begon, eind 2019, vulden talloze demonstranten de straten van Colombia; ze eisten een meer rechtvaardige samenleving. De pandemie maakte alles alleen maar erger. Op regionale schaal heeft covid-19 naar schatting 25 miljoen formele banen geëist, een hoger percentage dan dat van andere regio’s in de wereld.

De crisis, veroorzaakt door de pandemie, zou volgens ECLAC-gegevens meer dan 28 miljoen mensen in armoede hebben gestort, in totaal 35 procent van de bevolking op het hele continent. Dit alles maakt de boodschap van Gustavo Petro actueler, hoewel zijn nieuwe tegenstander het hem moeilijk maakt om zich te onderscheiden als dé kandidaat van de verandering. 

Electorale lawine

Weinig disciplines zijn zo multidisciplinair als politiek; daarom lenen we zo vaak van andere wetenschappen om politiek-electorale verschijnselen te verklaren. Een veel gebruikte theorie is die van de electorale lawine. De term is ontleend aan de geologie en wordt gebruikt wanneer een aardverschuiving alles op zijn pad wegvaagt. Een electorale lawine is de droom van elke kandidaat en vindt plaats wanneer een kandidaat of partij een overweldigende meerderheid van de stemmen behaalt in de laatste fase van een campagne, waardoor tegenstanders nauwelijks meer zichtbaar zijn.

In hedendaagse verkiezingen kun je electorale lawines onmogelijk begrijpen zonder het fenomeen cyberpolitiek in acht te nemen. Electorale lawines zijn tegenwoordig net zo afhankelijk van mobilisatie en sociale media als geologische lawines afhankelijk zijn van klimaatveranderingen, temperatuur en hellingsgraad.

De lawine van ingenieur Rodolfo is hierop geen uitzondering. Het zelfbenoemde “oudje van TikTok” maakte zeer slim gebruik van sociale media, van waaruit hij zijn anti-establishmentboodschap verspreidde, op populistische toon. “Tegen de leegroof”, was zijn kernboodschap. Ook riep hij zijn achterban op om zijn overwinning mogelijk te maken in de eerste ronde, in een filmpje waarin hij de electorale wiskunde sterk versimpeld uitlegde.

Sociale media, beter dan opiniepeilingen

Zoekopdrachten op Google en interacties op Facebook gegenereerd door de kandidaten werden betere voorspellers van deze race dan opiniepeilingen. Een lawine die een verpletterende overwinning oplevert, wordt achteraf vaak gezien als een keerpunt in de opvattingen van  samenlevingen over de politieke kwesties die hen bezighouden.

En zo is Rodolfo intussen favoriet geworden, laten ook de electorale gokwebsites zien (ook een voorspeller ui deze moderne tijd). Hoewel lawines samengaan met geluk of pech, zijn ze niet alleen een product van het toeval.

Over drie weken, op 19 juni, vindt de tweede ronde plaats. Wat de uitkomst ook is, de nieuwe president zal in een nieuw gekozen parlement in de minderheid zijn. Wie de beste voorbereiding treft, de meeste invloed heeft op de publieke agenda en zijn boodschap het beste kan orkestreren, wint.

En zijn strategie natuurlijk. Want zoals de Romeinse filosoof Seneca meer dan tweeduizend jaar geleden suggereerde toen hij nadacht over het belang van richting in ons handelen: “Geen enkele wind is gunstig voor degenen die niet weten waarheen ze gaan.”

-

Deze analyse is oorspronkelijk verschenen bij IPS-partner The Conversation.