Van houweel tot houvast: steeds meer piepjonge mijnwerkers naar school in Congo

Klagen doen ze niet, de Congolese kinderen die in de Kipushi basisschool dicht op elkaar zitten op bankjes of zelfs op de grond. Ze hebben slechts enkele oude schoolboeken, die ze met elkaar delen. Ook dat deert hen allerminst.

Het tafereel staat in schril contrast met de manier waarop honderden minder fortuinlijke kinderen amper een straat verder in de mijnbouw tewerkgesteld zijn.

Kennis ontginnen

De basisschool is genoemd naar de mijnstad in het zuiden van Congo (in de provincie Haut-Katanga) van 174.000 inwoners waar ze zich bevindt. Vooral koper, zink en kobalt worden er ontgonnen. En nu ook steeds meer kennis. Het aantal inschrijvingen in de basisschool steeg met maar liefst driekwart, tot 1400 leerlingen, nadat de Congolese regering besliste om basisonderwijs gratis aan te bieden vanaf 2019.

“Het is niet alsof alles van een leien dakje gaat”, nuanceert schooldirecteur Maloba Mputu Stany. “Maar het is wel degelijk zeer positief dat basisonderwijs nu gratis aangeboden wordt. Wat een nachtmerrie was het voordien om kinderen aan te moedigen om terug naar school te gaan.”

Stany gaat op zoek naar de lijst met inschrijvingen in zijn rommelig kantoor. “De leerkrachten doen wat ze kunnen. Ze helpen zo veel mogelijk kinderen uit de mijnen met hun integratie in de school.” Zo’n 40 van de 600 nieuwe leerlingen waren vroeger kindarbeiders. Stany wil hun leerkrachten een premie aanbieden om hen bijles te geven.

Zes miljoen kinderen

Uit de meest recente cijfers van Unicef blijkt dat een jaar voor de invoering van gratis basisonderwijs, in 2018,  zes miljoen kinderen wegbleven van school. Dat is een op de vier kinderen. Op het moment dat Congo geen inschrijvingsgeld meer vroeg voor basisonderwijs, in 2019, was het een van de laatste landen in de wereld die die maatregel trof.

De nieuwe regeling kost een derde van het totale onderwijsbudget van 6,8 miljard dollar. Die investering heeft ervoor gezorgd dat vier van de zes miljoen kinderen naar school kunnen, blijkt uit cijfers van het ministerie van Onderwijs.

Gevulde boekentas

Armoede blijft miljoenen kinderen wegdrijven van de schoolbanken. “Duizenden kinderen blijven tewerkgesteld in de mijnen”, zegt Philippe Nyange, die verantwoordelijk is voor de kinderbescherming bij de liefdadigheidsorganisatie Association of Women for Community Development (Afemdco) in Kipushi. “Volgens hun ouders hebben ze geen andere keuze: ze kunnen niet naar school, want ze hebben geen schoolgerief.”

Met de hulp van Unicef kon de liefdadigheidsinstelling alvast 270 kindarbeiders voorzien van schoolgerief. In die boekentasjes zitten schriften, schrijfgerei en schooluniformen. Een muite gretige ouders kwamen dat razendsnel ophalen aan het kantoor van Afemdco. Nu hoopt de organisatie nog 230 boekentassen te kunnen voorzien voor het einde van het jaar.

Drie van de gelukkigen zijn kinderen van Rachel, die liever niet haar volledige naam wou geven. Zij werkt in de Luhongo mijn, op amper vijf kilometer langs de baan die de basisschool met de mijn verbindt. Haar twee andere kinderen blijven met haar in de mijn werken.

Rachel is genoodzaakt om vier bassins met kobalt en koper te vullen per dag. Dat is het minimum om 1000 francs, oftewel een halve dollar, per dag te verdienen. “Maar dat doel is zo goed als onmogelijk”, zegt Rachel. “Ik verkies dat mijn kinderen samen met mij werken op de site, zodat we tenminste genoeg geld verzamelen op het einde van de werkdag.”

Sterke drank

Volgens de Internationale Arbeidsorganisatie werken meer dan 1 miljoen kinderen wereldwijd in de mijnbouw. Dat cijfer is zo hoog omdat de vraag naar auto’s, cosmetica en elektronica hoge toppen scheert.

De Verenigde Naties heeft beloofd om een einde te maken aan kinderarbeid tegen 2025. Voor de VN is de mijnbouw een van de belangrijkste sectoren om te viseren, aangezien kinderen daar zwaar werk opknappen – denk aan rotsen opgraven,  zware lasten dragen of zelfs duiken in modderige bronnen. Dat werk vormt een risico voor de gezondheid en de veiligheid van de kinderen.

“Het werk is zo zwaar dat sommige kinderen alcohol drinken om de pijn te verbijten en nog meer bassins te vullen”, getuigt Pascal Mbayo Kasongo. Hij werkte eerder in de mijnen als kind. Door zijn getuigenis probeert hij kinderen en hun ouders te stimuleren om toch naar school te gaan.

Eten belangrijker dan leren

Het leven in Kipushi is er niet makkelijker op geworden de afgelopen jaren. Gecamines, een van de mijnbedrijven van de staat, was lange tijd de grootste werkgever van de stad. Het bedrijf voorzag gratis onderwijs voor alle stafmedewerkers. Slecht beheer van het bedrijf leidde echter tot een faillissement in de jaren 90.

Roger-Claude Liwanga legt uit dat voor velen eten belangrijker is dan onderwijs. Liwanga is expert in kindermisbruik in de Congolese mijnbouw en werkt aan de Emory-universiteit in de Verenigde Staten.

“Gratis onderwijs gaat niet louter om de afschaffing van het inschrijvingsgeld”, stelt hij. “Zeker nu in tijden van covid-19 is er meer nodig dan dat.” Hij stelt voor dat beleidsmakers gratis maaltijden voorzien, om zowel het aantal leerlingen als hun concentratieniveau op te krikken.

Minister van Onderwijs in de cel

Voor de Congolese regering lijkt het onmogelijk om nog meer financiën te steken in het onderwijssysteem. Geld dat het via donoren binnenkrijgt om het ambitieuze plan te verwezenlijken in 2019, dreigt weg te vallen door corruptie.

Begin dit jaar heeft de Wereldbank gezegd dat het zijn eerste schijf voor het onderwijsprogramma, goed voor een bedrag van 800 miljoen dollar, zou terugtrekken. De beslissing kwam er nadat “een aantal tekorten en vermoedelijke gevallen van fraude” in de sector aan het licht kwamen.

Het ministerie van Onderwijs en de Wereldbank wensten niet te reageren. In juni heeft de Wereldbank uiteindelijk een allereerste schijf van 100 miljoen dollar overgemaakt, nadat het “gerustgesteld was dat de Congolese overheid stappen ondernomen had”. Meerdere hooggeplaatste figuren zijn tegen de lamp gelopen, waaronder de vorige minister van Onderwijs, Willy Bakonga. Uit lokale berichtgeving blijkt dat hij in de cel zit sinds april.

Tien cent per dag

Zelfs al blijft het basisonderwijs in Congo gratis, dan nog vreest de 12-jarige Sam niet dat het hem zal helpen. Hij graaft zes dagen op zeven in de Luhongo mijn. Samen met zijn jongere broer vult hij er zandzakken en breekt hij rotsen in twee.

“Dankzij deze job kan ik mijn ouders helpen”, zegt Sam, wiens loon bij draagt aan het totale gezinsinkomen. De moeder van Sam is verkoopster van lokaal gebrouwen bier, zijn vader is mecanicien. Sam zelf verdient 250 francs (pakweg 10 eurocent) per shift van 12 uur.

“Mama heeft beloofd dat ik volgend jaar naar school mag,” hoopt Sam, “tenzij we niet aan schoolgerief kunnen geraken.”