Dé cold case van Italië: weten we na 100 jaar eindelijk of Mussolini achter moord op oppositieleider zat?

22 april 1924. Een elegant geklede Italiaan stapt van de trein in het centrum van Londen. Het is valavond en hij is op weg naar een geheime afspraak met vertegenwoordigers van de regerende Britse Labourpartij. Hij hoopt ook de recent gekozen premier Ramsay MacDonald te ontmoeten.

Giacomo Matteotti, medeoprichter en leider van de Italiaanse Unitaire Socialistische Partij, is een van de belangrijkste tegenstanders van de fascistische beweging. Die kon haar greep op Italië verstevigen met de benoeming van Benito Mussolini tot premier in oktober 1922, na de beruchte ‘Mars op Rome’.

Voorlopig is Italië nog een democratie, en de 38-jarige Matteotti, een onvermoeibaar verdediger van de rechten van werknemers, hoopt dat Mussolini nog kan worden gestopt. Hij is Groot-Brittannië binnengekomen zonder paspoort, want de Italiaanse regering weigerde hem er een te verlenen. In zijn thuisland is hij al fysiek en verbaal aangevallen, door fascistische bendes en kranten die sympathiseren met de regering. Zelfs in Londen wordt hij geschaduwd door fascistische spionnen – dat werd hem verteld door zijn contacten binnen de Labourpartij.

Voor Matteotti is deze nieuwe Britse regering – de eerste die geleid wordt door Labour, al is dat niet met een meerderheid – een baken van hoop. Ze lijkt bereid om te luisteren naar zijn bezorgdheden over wat er in Italië aan het gebeuren is, na de controversiële verkiezingsoverwinning van Mussolini eerder die maand. De komende dagen in Londen zullen, zo hoopt Matteotti, bepalend zijn voor zijn strijd tegen het fascisme.

IJdele hoop, want amper twee maanden later wordt hij ontvoerd terwijl hij naar het parlementsgebouw in Rome wandelt, en uiteindelijk ook vermoord. De misdaad gaat als een schokgolf door Italië, en is een eeuw later nog altijd niet opgehelderd.

Vier dagen Londen

Wat hun sociale achtergrond betreft, hadden MacDonald en Matteotti niet meer van elkaar kunnen verschillen. De nieuwe premier van Groot-Brittannië was een Schot uit de arbeidersklasse die via eenvoudige baantjes en politiek activisme hogerop was geklommen. Matteotti was daarentegen een telg uit een rijke familie die grond bezat in de regio Polesine, in het noordoosten van Italië.

Maar in april 1924 was Matteotti, als verklaard vijand van de Italiaanse staat, praktisch een vluchteling. De fascisten vreesden zijn uitzonderlijke welsprekendheid. Die gebruikte hij ook volop in zijn verzet tegen de Italiaanse regering, zowel in het parlement als in binnen- en buitenlandse kranten.

Het is onbekend of de twee mannen elkaar effectief hebben ontmoet tijdens het vierdaagse bezoek van Matteotti aan Londen - premier MacDonald zou niet te koop hebben willen lopen met een onofficiële ontmoeting met een oppositieparlementslid uit een ander land. Maar we weten wel zeker dat Matteotti contacten heeft gehad met andere prominente figuren binnen de partij.

Op 24 april hield hij een toespraak voor uitvoerende comités van Labour en andere arbeidersorganisaties. Hij vroeg “morele en materiële hulp” voor de Italiaanse arbeiders en tegen het fascistisch geweld. Zijn vurige betoog over de situatie in Italië leidde tot de publicatie van een Engelse vertaling van zijn boek 'A Year of Fascist Domination'. Daarin somt hij een lange lijst op van brute misdaden waar de regering van Mussolini achter zou zitten.

Maar Matteotti's bezoek aan Londen - onderdeel van een grotere Europese tournee die hem ook in Brussel en Parijs bracht - kan Mussolini ook nog om een andere reden hebben verontrust. De Italiaanse premier had net zijn handtekening onder een overeenkomst gezet die de Amerikaanse oliemaatschappij Sinclair Oil het monopolie gaf op de exploratie en de winning van olie in verschillende gebieden in Italië. Later werd gesuggereerd dat de Britse regering Matteotti mogelijks bewijs heeft geleverd dat dit monopolie Mussolini een steekpenning van 2 miljoen dollar had opgeleverd (vandaag ongeveer vergelijkbaar met een waarde van 40 miljoen dollar).

Dood van een socialist

Minder dan twee maanden na zijn bezoek aan Londen, op een warme middag op 10 juni 1924, verliet Matteotti zijn huis in de buurt van Piazza del Popolo in Rome om de korte wandeling langs de rivier de Tiber naar het parlementsgebouw in de Italiaanse hoofdstad te maken. Hij wilde er een toespraak afwerken die hij de volgende dag had moeten houden tijdens een zitting over de voorgestelde begroting van de regering. Naar verluidt had hij dag en nacht aan die speech gewerkt, data bestudeerd en keer op keer de cijfers gecontroleerd.

Maar hij werd opgewacht door vijf mannen in een auto - fascistische leden van een geheime groepering die een paar maanden eerder was gevormd in Viminale, het paleis van de minister van Binnenlandse Zaken. De geheime groep, bekend als Ceka naar de Sovjet-politie die was opgericht om afwijkende meningen te onderdrukken, volgde Matteotti al weken. De leider van de groep, de van geboorte Amerikaan Amerigo Dumini, zou naar verluidt al eerder socialistische activisten hebben omgebracht.

De bende handelde razendsnel. Matteotti werd gegrepen en in de auto gesleurd, een dure Italiaanse Lancia. De oppositieleider schreeuwde het uit en gooide zijn parlementaire identiteitskaart op de grond, die later door voorbijgangers werd gevonden. De auto snelde weg door de stoffige, lege straten van Rome. Matteotti werd nooit meer levend gezien.

Popolo d'Italia

Die volgende namiddag heerste er een koortsachtige sfeer in het Italiaanse parlement. Socialistische parlementsleden, gewaarschuwd door de vrouw van Matteotti, hekelden de verdwijning van het parlementslid - maar waren ook niet helemaal verbaasd. Twaalf dagen eerder had Matteotti een toespraak gehouden waarin hij de recente algemene verkiezingen, die de fascisten hun eerste (en enige) verkiezingsoverwinning hadden bezorgd, aan de kaak had gesteld.

De kiesstrijd ging gepaard met bedreigingen en geweld waardoor verschillende antifascistische kandidaten hun punt niet konden maken, terwijl arbeiders moeilijkheden ondervonden om te stemmen.

Terwijl Matteotti het parlement toesprak, zou Mussolini naar verluidt hebben gezegd: “Hoe komt het dat deze man nog steeds rondloopt?” In een artikel in de fascistische krant Popolo d'Italia omschreef de premier de toespraak als “monsterlijk provocerend” en “om iets tastbaarders vragend dan enkel een scheldpartij”.

Twee dagen na de verdwijning van Matteotti veranderde de toon van Mussolini echter. Hij verzekerde de parlementsleden dat “de politie op de hoogte was gebracht van de langdurige verdwijning van de eerbiedwaardige Matteotti” en hijzelf “de opdracht had gegeven om de zoektocht te intensiveren”. Toen de vrouw van Matteotti hem bezocht, drukte Mussolini haar op het hart dat hij haar man levend terug wilde brengen.

Maar al snel verloor Mussolini de controle over de feiten. De conciërge van een gebouw naast het huis van Matteotti had de politie immers het kenteken gegeven van een verdacht voertuig dat er de dag voor de moord had gestaan. De politie identificeerde de eigenaar van de auto al snel als Filippo Filippelli, directeur van de pro-fascistische krant Corriere Italiano. Diezelfde avond werd Dumini, die een baantje bij de krant had als dekmantel, in hechtenis genomen. In de weken erna volgden nog meer arrestaties.

In minder dan 48 uur na de verdwijning van Matteotti brachten kranten onder leiding van het dagblad Corriere della Sera de ontvoering in verband met fascisten dicht bij de regering, onder meer omdat Dumini's hechte vriendschap met het hoofd van Mussolini's persbureau, Cesare Rossi, algemeen bekend was in Rome. Enkele dagen leek het er zelfs op dat de publieke verontwaardiging - een groot deel daarvan gericht tegen Mussolini zelf - de regering ten val zou brengen. Dat zou de doodsteek voor het fascisme betekend hebben.

Waarom werd Matteotti vermoord?

Honderd jaar later blijft de verdwijning van Matteotti - en de ontdekking van zijn lichaam aan de rand van Rome tijdens het slaperige vakantieseizoen in augustus - in het collectieve geheugen van Italië gegrift. Het onderwerp gaat nog vlot over de tongen, maar wordt liever vermeden door de huidige regering, die geen fondsen veil heeft om de verjaardag van de moord op Matteotti te herdenken

Zijn dood kan worden gezien als een van de meest invloedrijke politieke moorden van de 20e eeuw. Door een oppositieleider te vermoorden, tilde het fascistische regime van Italië politiek geweld op een hoger niveau en maakte het duidelijk dat het bereid was om iedereen te straffen die in de weg stond, ongeacht status. De dictatuur doemde op in Italië en het fascisme werd een begrip in woordenboeken over de hele wereld. Het inspireerde talloze autoritaire regimes, inclusief nazi-Duitsland.

Voor rechts in Italië is Matteotti niet veel meer dan een spook. Gedurende haar hele politieke carrière heeft huidig premier van Italië, Giorgia Meloni, bijna nooit gerept over de historische misdaden van de fascisten in Italië. De moord op Matteotti werd niet één keer vernoemd. Dit is misschien niet verwonderlijk gezien de fascistische roots van Meloni's partij Broeders van Italië, met een logo van een vlam die de fascistische geest symboliseert die brandt bij het graf van Mussolini.

Wie gaf het bevel om Matteotti te vermoorden en waarom? Het historische debat over de moord is nooit tot een unanieme conclusie gekomen. Sommige vooraanstaande Italiaanse geschiedkundigen, waaronder Renzo De Felice, hebben gesuggereerd dat Mussolini zelf slachtoffer werd van een politiek complot. De moord was immers gebeurd na de overwinning van “Il Duce” in de verkiezingen van april 1924. Er was voor hem dus geen noodzaak meer om een tegenstander uit te schakelen en het risico te lopen om de politieke crisis te veroorzaken die daarop volgde.

Honderdste verjaardag

Nu de honderdste verjaardag van de dood van Matteotti nadert, werken wetenschappers en archivarissen uit Italië en het Verenigd Koninkrijk (waaronder ook de auteurs van dit artikel) samen om nieuw licht te werpen op de zaak. Belangrijk daarbij zijn documenten die lange tijd verborgen bleven in de archieven van de London School of Economics (LSE) en die de meeste Italiaanse historici, inclusief De Felice, nooit eerder hebben kunnen inkijken.

De schat van meer dan vierduizend pagina's bevat transcripties van de originele documenten in het moordonderzoek onder leiding van de antifascistische rechter Mauro del Giudice, die destijds niet openbaar zijn gemaakt. Hoewel de documenten al in de jaren 1990 door historicus Mauro Canali zijn onderzocht - waardoor hij Mussolini ervan beschuldigde direct verantwoordelijk te zijn voor de moord - is de volledige inhoud nog steeds onduidelijk. We zijn dan ook van mening dat een grondig heronderzoek al lang had moeten gebeuren.

Op die manier hopen we de theorieën van sommige rechtse historici definitief te kunnen ontkrachten en voor eens en altijd helder te krijgen dat het Mussolini was die bevel gaf tot de moord op Matteotti - en ook waarom hij dat deed.

London School of Economics

Het verhaal over hoe de documenten in de LSE-bibliotheek zijn terechtgekomen brengt ons terug naar Londen voor een ander clandestien bezoek, deze keer van Gaetano Salvemini, gerespecteerd hoogleraar Moderne Geschiedenis, die Italië in november 1925 ontvluchtte.

Salvemini stuurde een ontslagbrief naar de Universiteit van Firenze terwijl hij in Londen was, waar hij net als Matteotti steun zocht tegen de dreiging van het fascisme in zijn thuisland. In tegenstelling tot Matteotti maakte hij niet de fout om daarna terug te keren naar Italië. Hij zou in ballingschap naar de VS trekken en startte er een leven als hoogleraar aan de Harvard University. In zijn thuisland werd hij vereerd als een van de belangrijkste Italiaanse intellectuelen van de 20e eeuw.

Salvemini had veel vrienden in Londen. Politici en intellectuelen als John Maynard Keynes, George Macaulay Trevelyan, Thomas Okey en Ramsay MacDonald (niet langer premier maar nog steeds leider van de Labourpartij) hadden allemaal publiek hun steun betuigd toen Salvemini een paar maanden eerder in Italië door de fascistische autoriteiten was gearresteerd.

“Als ik in Londen ben, ben ik niet in ballingschap. Ik ben thuis, in het vaderland van mijn hart, vrij onder de vrijen”, schreef Salvemini aan zijn vriendin, kunsthistorica Mary Berenson.

In december 1926 was Salvemini nog steeds in Londen toen hij het geheime pakket ontving dat hij doorgaf aan de LSE. Net als Matteotti eerder, werd zijn doen en laten doorgegeven aan Mussolini en een brief van de Italiaanse ambassade in Londen, gedateerd 12 januari 1927, informeerde de Italiaanse leider dat:

Gaetano Salvemini een paar dagen eerder aan de bibliothecaris van de London School of Economics het enige overgebleven volledige exemplaar van de processtukken van Matteotti had overhandigd... Het bevat mondelinge verklaringen van beschuldigden en getuigen in het onderzoek die niet in het openbare proces aan bod zijn gekomen. Een Italiaanse autoriteit die de documenten heeft bestudeerd zei dat het bewijst dat de moord op Matteotti en het verbergen van het lichaam op aansporing van de fascistische regering zijn gebeurd ... en dat Mussolini in hoogsteigen persoon betrokken is.

Salvemini en anderen die hebben meegewerkt aan het smokkelen van deze documenten wisten heel goed dat hun zoektocht naar gerechtigheid voor Matteotti niet in de nabije toekomst vervuld zou worden. Maar ze werden gedreven door de overtuiging dat deze documenten ooit onomstotelijk zouden kunnen bewijzen dat Mussolini de moord op Matteotti had georkestreerd. Nadat Salvemini ze nauwkeurig had bestudeerd, schreef hij zelf in 'The Fascist Dictatorship in Italy', een krachtig verslag uit 1928 over waarom Italië een dictatuur werd, dat de documenten die hij in handen had gehad onweerlegbaar bewijs bevatten dat Mussolini de spil was in de moord op Matteotti.

Dat de documenten terecht kwamen in de archieven van de LSE is wellicht te danken aan Salvemini's vriendschap met Alys Russell, een Amerikaans-Britse Quaker en de eerste vrouw van de Britse filosoof Bertrand Russell. Zij ontving Salvemini regelmatig in haar huis in Chelsea, samen met LSE-grootheden zoals de politicologen Graham Wallas, Harold Laski en Goldsworthy Lowes Dickinson. Salvemini beschouwde de LSE dus waarschijnlijk als een veilige haven - en de documenten zijn daar al die tijd gebleven.

Stem van de doden

Na de arrestatie van Dumini op 12 juni 1924 en de publieke verontwaardiging over de verdwijning van Matteotti, ging Mussolini in de verdediging. Hij ontsloeg het hoofd van de politie en zijn naaste adviseur, Cesare Rossi, en sprak tot het Italiaanse parlement:

Alleen een vijand van mij, die gedurende lange nachten duivelse gedachten had, kan deze misdaad hebben gepleegd, die ons met afschuw vervult en ons doet schreeuwen van verontwaardiging.

Maar omdat ze politiek bloed ruiken, maken de oppositiepartijen een cruciale fout. In een poging om druk uit te oefenen op de koning van Italië, Victor Emmanuel III, om Mussolini uit zijn ambt te ontzetten, hebben ze besloten om het parlement te verlaten totdat de verantwoordelijken voor de moord op Matteotti berecht zijn.

De afwezigheid van de oppositie - bekend als de secessione dell’Aventino, naar de heuvel waar het volk verzamelde tijdens stakingen in het oude Rome - had niet het gehoopte effect op de koning, die meer schrik had van de republikeinse leiders van de oppositie dan van het fascistische geweld. Mussolini kon daardoor ongestoord wetten laten goedkeuren terwijl de zetels van de 123 afwezige parlementsleden leeg bleven.

De stem van de oppositie bleef echter niet helemaal geluidloos. In juli 1924 werd een artikel dat Matteotti enkele dagen voor zijn dood had geschreven, postuum gepubliceerd in English Life, een maandblad dat in die tijd werd uitgegeven door Brendan Bracken, een goede vriend van Winston Churchill die tijdens WOII zijn minister van Informatie zou worden.

Matteotti's artikel kopte 'Machiavelli, Mussolini en het fascisme', en was een reactie op een artikel van Mussolini zelf dat in het juninummer van het tijdschrift was verschenen. Het vertaalde essay van de Italiaanse premier over de Renaissance-intellectueel Niccolò Machiavelli had de provocerende kop 'De dwaasheid van de democratie'.

Matteotti's stuk trok Mussolini's pleidooi voor het gebruik van geweld in het belachelijke, terwijl hij Machiavelli's nalatenschap ontzette. Hij citeerde hoofdstuk 18 van Il Principe, waarin Machiavelli schrijft:

Er zijn twee manieren om met eender welke vraag om te gaan. De ene is door wetten. De andere door geweld. De eerste is typisch voor mensen, de tweede voor beesten.

Matteotti's artikel gaf ook details over de controversiële Sinclair Oil-deal en stelde dat hij op de hoogte was van bewijzen van corruptie binnen de Italiaanse regering. In 1997 suggereerde de historicus Canali dat Matteotti op het punt stond die informatie te onthullen in het parlement. Dit zou dus het echte motief zijn geweest achter de moord.

Matteotti beschreef de regering van Mussolini nog als “een schandaal tegen de moraal” en eindigde zijn artikel met de waarschuwing dat fascistische acties “Italië in de hele wereld berucht zullen maken”.

Het artikel werd druk besproken in de Britse pers die het verhaal over de moord op Matteotti bijna dagelijks volgde. In Italië gaf de afwezigheid van de parlementaire oppositie Mussolini echter wat ademruimte voor de postume beschuldigingen.

Uiteindelijk werd half augustus 1924, toen de meeste Italianen op vakantie waren om de hitte te ontvluchten en het politieke leven op een laag pitje stond, plotseling het lichaam van Matteotti uit een bos gehaald, op zo'n 20 kilometer van Rome. Om publieke optochten te vermijden werd zijn kist 's nachts weggevoerd en zijn begrafenis werd in sneltempo afgehandeld. Desondanks werd de uitvaart in de kleine geboorteplaats van Matteotti, Fratta Polesine, bijgewoond door duizenden mensen en nog veel meer mensen brachten hem een eerbetoon bij zijn laatste reis.

Het einde van de Italiaanse democratie

In november 1924 geloofden de speurders dat de moordenaars van Matteotti hadden gehandeld in opdracht van Mussolini. Il Duce voelde meer politieke druk en verhardde zijn autoritaire greep op het land. In een toespraak tot het parlement op 3 januari 1925 nam hij “politieke verantwoordelijkheid” op voor de moord, zonder toe te geven dat de opdracht van hem kwam. Mussolini's toespraak eindigde met een retorische uitnodiging om hem in staat van beschuldiging te stellen - voor een parlement dat nu enkel nog fascisten telde. In plaats daarvan applaudisseerden en juichten ze voor hun leider.

De toespraak betekende het einde van de Italiaanse democratie. In de 48 uur daarop legde Mussolini draconische beperkingen op aan de vrije pers in het land en gaf hij lokale autoriteiten de macht om alle afdelingen van oppositiepartijen te sluiten.

Met Mussolini's ijzeren greep op de macht verdampte elke hoop dat de waarheid over de moord op Matteotti aan het licht zou komen - tenminste in Italië. In 1925 begon een proces, maar dat werd zwaar gemanipuleerd: de antifascistische rechter die het onderzoek had geleid, werd vervangen en om de publieke aandacht zoveel mogelijk te beperken werd het proces verplaatst van Rome naar Chieti, een klein stadje en een fascistisch bolwerk.

In juli 1925 verleende Mussolini amnestie voor alle politieke misdaden. Het decreet was zo duidelijk gericht op de redding van Dumini en zijn medestanders dat het in antifascistische kringen sarcastisch de ‘Dumini-amnestie’ werd genoemd. Het proces was een farce, de daders werden allemaal vrijgesproken en de waarheid over de moord werd voor tientallen jaren begraven.

De exacte betrokkenheid van Mussolini werd amper besproken in de nasleep van zijn executie in april 1945 en het einde van de Tweede Wereldoorlog. Italië probeerde de burgeroorlog te boven te komen die een flink litteken had achtergelaten, en antifascistische partijen streefden eerder naar verzoening dan naar het oprakelen van de woede over de misdaden van Mussolini. Twee jaar later werden Dumini en twee van zijn medeplichtigen dan toch veroordeeld tot lange gevangenisstraffen voor de moord op Matteotti. Na enige tijd werden ze opnieuw vrijgelaten onder een nieuwe amnestiewet.

Maar, zoals Salvemini had gehoopt toen hij de onderzoeksdocumenten aan de LSE overhandigde, is de mogelijke verantwoordelijkheid van Mussolini voor de moord bewaard gebleven in de transcripties van het oorspronkelijke onderzoek. Op verzoek van een van de auteurs van dit artikel (Andrea Pisauro) werden deze documenten recent gedigitaliseerd en eind vorige maand werden de fysieke kopieën voor het eerst aan het publiek getoond.

Het doel van ons nieuwe onderzoek is om voor eens en altijd te weten te komen waarom Matteotti werd vermoord. Was het zijn democratische verzet tegen de fascistische wandaden, en dan vooral het geweld en de fraude tijdens de verkiezingen van 1924? Was het zijn voornemen om bewijzen van corruptie door de regering-Mussolini te onthullen aan het Italiaanse parlement? Of werd Matteotti vermoord vanwege zijn internationale uitstraling, zoals blijkt uit de connecties met de Labourregering die hij onderhield tijdens dat laatste, noodlottige bezoek aan Londen?

Er is nog een motief voor ons onderzoek: door nieuw licht te werpen op de gebeurtenissen die hebben geleid tot de moord op Matteotti, willen we de aandacht vestigen op de benarde situatie van alle politieke dissidenten, te midden van de heropleving van autocratische regimes en de aantasting van democratische waarden - ook in Italië.

Door een eerbetoon te brengen aan een vroeg 20e-eeuwse martelaar voor democratie, benadrukken we de noodzaak om de mechanismen te begrijpen en aan te pakken die vandaag nog steeds worden gebruikt om oppositie het zwijgen op te leggen en autoritaire regimes over de hele wereld te versterken.

__

Deze bijdrage is eerder verschenen bij IPS-partner The Conversation.