“Ook in de meest hopeloos lijkende mensen zitten nog krachten"

De vierde verdieping van een fraai kantoorgebouw aan de Keyserlei in Antwerpen: het is niet meteen de plek waar je een vzw verwacht. ArmenTeKort (ATK) is dan ook wat een atypische armoedeorganisatie. 

Een team van zestig mensen – de helft vrijwilligers – werkt hier aan oplossingen voor het Belgische armoedeprobleem. Ze leiden buddy’s op, analyseren data, optimaliseren processen, zoeken financiering, berekenen de kostprijs van armoede en de financiële impact van oplossingen. 

Geen armoede in België 

Bezieler Theo Vaes ontvangt ons in zijn kantoor en het duurt geen kwartier of hij slaat zijn laptop open. Aan de manier waarop hij elke stelling, bijna elke zin, met cijfers en PowerPoint-grafieken staaft, merk je dat de man al jarenlang aan een intense zoektocht bezig is, een reis die hij bijna vijftien jaar geleden hier nauwelijks enkele meters vandaan begon.

“Ik reis twintig keer naar India en China, heb in Zuid-Afrika gewoond, heb in gans Afrika en het Midden-Oosten gewerkt: ik dacht dat ik armoede kende en dat wij geen armoede hadden hier in België. 

“Tot ik op de Keyserlei met een pater uit India loop, en die dwingt mij om terug te stappen en geld te geven aan een bedelaar. Hij vraagt mij om te knielen, om te hurken bij die man. En plots zag ik in iemand die ik al honderd keer voorbijgelopen was, een mens.”

Beschaafd land

Enkele jaren later werd Vaes gevraagd voorzitter te worden van Daklozenhulp Antwerpen. “Vooral een administratieve functie, dacht ik. Iemand moet voorzitter zijn. Tot je geconfronteerd wordt met drie- vierhonderd mensen die staan aan te schuiven voor wat brood, soep en een beetje aandacht.

“Ik weet nog goed dat ik ’s maandags meteen belde, ik wist niet eens wie verantwoordelijk was voor armoede in de stad, en kwam toen uit bij een vrouw die voorzitter was van het OCMW. Ik zei: 'Mevrouw, ik heb een probleem ontdekt dat u waarschijnlijk niet kent. Mag ik dat straks komen uitleggen? Ik ben ondernemer. Dan kunnen we bekijken hoe we kunnen helpen, hoe we dit kunnen fixen, want dit kan niet in een beschaafd land.'

“Ik mocht bij de voorzitter langsgaan, ik kreeg twintig minuten de tijd. En ze zei: ‘Ten eerste ken ik het probleem wel. Ten tweede is het minstens tien keer groter dan wat jij denkt. En ten derde, nee, we gaan het niet oplossen met de middelen die we nu hebben.’ Ik kon dat niet geloven. En toen kwam dat verhaal terug van die bedelaar.” 

400 boeken en papers 

Vaes ging als een bezetene lezen en studeren. “Als ondernemer probeer je het probleem te snappen. Ik heb alles gelezen wat er te lezen valt over armoede: vierhonderd boeken en papers in vier jaar tijd.” Hij keerde ook terug naar de voedselbedeling, tientallen zondagavonden praatte hij daar met de mensen, probeerde zich in te leven in hun situatie.

Het leerde hem dat het hardnekkigste probleem de generatiearmoede is, de onderste 10 procent van de armen, vijf- tot achtduizend mensen in een stad als Antwerpen. Dat moest hij eerst aanpakken. “Het is niet voldoende dat we dit oplossen, maar als we dat niet kunnen oplossen, is er geen oplossing denkbaar.” 

Beperkende overtuiging

Hij stelde vast dat je er met sociale huisvesting en geld niet komt bij deze mensen. Ze geraken niet uit de armoede doordat “de beperkende overtuiging”, zoals Vaes het noemt, hen voortdurend onderuithaalt. “Dat zie je bij de persoon zelf: ‘Het zal toch niet meer veranderen voor ons.’ Zelfs als de maatschappij concrete kansen aanbiedt, worden die door die beperkende overtuiging niet gezien of gebruikt.

Ook de omgeving kampt met die overtuiging. “De hulpverlening spreekt soms van hulpvermijdend gedrag: het lijkt alsof die mensen niet geholpen willen worden. VDAB zou die mensen werkweigeraars noemen. Ze kiezen voor armoede, zo lijkt het. Ik heb ontdekt dat dit niet waar is, dat dit echt met die beperkende overtuiging te maken heeft.”

Buddy’s

Om de mensen hun eigenwaarde terug te geven zette ArmenTeKort in 2014 een buddy-werking op, de eerste drie jaar een proefproject met vijftig buddy’s, ondertussen zijn ze al met bijna achthonderd. 

Het zijn vrijwilligers die over een periode van twee jaar honderd ontmoetingen hebben met iemand in armoede. “Een uur per week. Als de kanszoekende buddy die honderd ontmoetingen kan volhouden, en als de kansbiedende buddy dat honderd keer kan volhouden, dan zien we met bijna mathematische zekerheid een significant herstel van eigenwaarde.

“Er zitten nog altijd krachten in die mensen, ook in de meest hopeloos lijkende personen. Zij weten beter dan wie dan ook wat zou kunnen werken. Maar je moet ze ook vertrouwen kunnen geven.” 

Waarderend onderzoek

Centraal in die aanpak staat waarderend onderzoek, een Amerikaanse methode (appreciative inquiry) die van sterktes van mensen vertrekt om een probleem aan te pakken eerder dan op het tekort zelf te focussen. Zo leert de kansbiedende buddy in de opleiding de juiste vragen te stellen. 

“Stel: ik heb drie mannen gehad die mij hardhandig duidelijk gemaakt hebben dat ik geen goede vrouw of minnares ben, ze hebben me afgetroefd. Dan ben ik gaan drinken. De rechter heeft mijn vier kinderen in een instelling geplaatst. Hij heeft gezegd: je bent ook geen goede moeder. 

“Dan ben ik aan de drugs geraakt. De volgende rechter zegt: je bent geen burger, ik zal je colloqueren (in een psychiatrische instelling laten opnemen, IPS) voor een jaar of drie. Geen vrouw, geen minnares, geen moeder, zelfs geen burger. Alle rolmodellen, ook die van de maatschappij, hebben bevestigd wat mijn vader vroeger zei: ik ben niets waard.”

Vragen stellen

“Dan begin je aan het buddytraject en dan zie je dat ze zich na verloop van tijd vragen gaat stellen bij die overtuiging. Tot ze op een moment erachter komt: ‘Misschien kan ik wel mijn twee dochters nog uit de instelling halen, misschien kan ik ze wel zelf opvoeden. Hoe zal ik dat doen? Wil je me helpen?’ 

“‘Neen, als buddy kan ik je helaas niet helpen. Hoe zou jij het doen?’ ‘Ah, ik zou een brief schrijven aan de rechter.’ ‘Oké.’ ‘Wil je me helpen die brief te schrijven?’ ‘Nee, wat zou jij in de brief schrijven?’ ‘Ah, ik heb een buddy, ik ben na drie jaar drugsvrij, ik denk dat ik dat kan.’ ‘Oké.’ ‘Wil je me helpen de brief te schrijven.’ ‘Nee, je gaat het zelf doen.’”

Eigenwaarde groeit

“Uiteindelijk zie je een paar dingen gebeuren. Ze heeft zelf die brief geschreven. En plots besluit ze – ze heeft nog vier tanden en twee wortels over – dat een gebit misschien wel een goed idee zou zijn. Zij komt daar zelf achter, zonder enige handeling van onze kant uit.

“Want ze wil niet dat als de vriendinnetjes van het dochtertje dat terug thuiskomt, op bezoek komen, dat die zien dat daar een arme slons van een vrouw staat. Dat wil zij niet zijn. Dus zij heeft het OCMW bedot, toch een gebit gekregen, en gaat dan plots ook naar de kapper, ze had haar haar al zeven jaar niet meer gewassen.

“Dan zie je die veranderingen doordat die beperkende overtuiging wegvalt, de eigenwaarde groeit. En je ziet het in dit geval fysiek, het is spectaculair. Het eindresultaat is een ongelooflijk krachtige vrouw die zei altijd was. Die hebben wij niet gemaakt, die vrouw was er al.”

Grote schaal

ArmenTekort denkt op grote schaal, ze wil om te beginnen het probleem in heel Antwerpen oplossen, dus wil ze tegen 2023 naar vijfduizend buddy-trajecten opschalen.

Om dat betaalbaar te houden – 40 procent van de financiering komt van de overheid, 40 procent van het bedrijfsleven, 20 procent van particulieren – wordt alles nauwlettend opgevolgd. Elk buddy-traject wordt om de zes maanden gemeten, elke week komen data-analisten enkele uren langs. 

Door optimalisatie kan de kostprijs van een opleiding, ongeveer 2000 euro, tegen volgend jaar al gehalveerd worden. En ook het slaagpercentage van de buddy-koppelingen wordt stelselmatig opgevoerd: “Ons eerste streefdoel was 10 procent, nu zitten we ongeveer aan 15 procent, de doelstelling is 50 procent.”

Nieuwe armoede

Theo Vaes zou die aanpak ook graag buiten Antwerpen zien. “Dat gaan we niet zelf doen, we gaan wel de blueprint schrijven, het model maken dat gekopieerd kan worden door elk OCMW, elke sociale dienst of andere vereniging die het wil doen.” Na enkele tests moet dat dat model in 2021 klaar zijn.

Vanaf volgend jaar wil Theo Vaes ook een beweging op gang trekken die in een oplossing voor de andere 90 procent van de mensen in armoede moet resulteren. “Bij nieuwe armoede gaat het niet over een beperkende overtuiging, daar gaat het over preventie, over anders durven denken. We kijken hoe we met die beweging de mindset van de hele bevolking kunnen veranderen.

“De nieuwe beweging zegt: nieuwe armoede kun je vaak met heel kleine ingrepen voorkomen, dat kennen we nog niet goed. We gaan dat leren. En het kost een fractie – ik schat vandaag een zevende – van wat het kost als we niets doen.”

De beweging moet burgers overtuigen dat het probleem opgelost kan worden, en dat daarin geïnvesteerd moet worden. Hoe die sensibilisering precies moet, is onderwerp van nieuw studiewerk, dat tegen 2023 afgerond moet zijn. Maar ook daar is Vaes optimistisch. Hij kan voortbouwen op een snel groeiende buddy-werking. “Je hebt 3 procent van de bevolking nodig om dit soort kantelingen te maken. De wisdom of the crowd. Dan kun je dit soort zaken op elke agenda krijgen.”

Besparingen

Voor een organisatie als ArmenTeKort zijn de SDG’s handig, besluit Vaes. “Het is een entreekaartje om bij bedrijven binnen te komen waarvan we weten dat zij SDG-gevoelig zijn. We hebben een beetje het geluk dat de sociale dimensies het moeilijkste zijn. Ze vormen een blinde vlek, en daar bieden wij een redelijk coherent antwoord op.

“Het is voor bedrijven misschien ook iets makkelijker spreken met ons. We spreken hun taal: we spreken de taal van KPI’s (Key Performance Indicators, indicatoren die prestaties meten, IPS), van doelstellingen, van meetinstrumenten.”

De sociale sector is lang terughoudend geweest op het gebied van meten en optimaliseren van processen, stelt hij. “Dan krijg je vandaag spectaculaire discussies over besparingen op de Zelfmoordlijn, of in de cultuursector. Dat debat vereist een inzicht in de maatschappelijke impact van een investering. 

“De sociale sector komt zo een beetje als laatste in de rij wat betreft de ontwikkeling van instrumenten die relevantie kunnen aantonen. Ik ben ervan overtuigd dat ze veel relevanter zijn dan het soms lijkt, maar als je het niet kunt aantonen, telt het niet.”

Dit artikel maakt deel uit van de reeks SDG'S: NOG 10 JAAR TE GAAN. Het project in dit verhaal werkt vooral aan SDG1: geen armoede.

Een foto van Theo Vaes vindt u via deze link.

• Wat zijn SDG’s?
• SDG1: geen armoede
• SDG2: geen honger
• SDG3: goede gezondheid
• SDG4: kwaliteitsonderwijs
• SDG5: gendergelijkheid
• SDG6: schoon water en sanitair
• SDG7: betaalbare en duurzame energie
• SDG8: waardig werk en economische groei
• SDG9: industrie, innovatie en infrastructuur
• SDG10: ongelijkheid verminderen
• SDG11: duurzame steden en gemeenschappen
• SDG12: verantwoorde consumptie en productie
• SDG13: klimaatactie
• SDG14: leven in het water
• SDG15: leven op het land
• SDG16: vrede, justitie en sterke publieke diensten
• SDG17: partnerschap om doelstellingen te bereiken