Zuid-Afrika moet van gierst herwaarderen, voor het te laat is (OPINIE)

De voedselsystemen in de wereld hebben zich ontwikkeld op een manier die gezondheid en duurzaamheid niet ten goede komt.

Mensen eten steeds meer industrieel geproduceerd voedsel dat weinig nutriënten en veel vet en suiker bevat. In Zuid-Afrika steeg de verkoop van snackrepen, kant-en-klaarmaaltijden en noedels met meer dan 40 procent. Die opmars wordt gelinkt aan een toename van obesitas en niet-overdraagbare ziektes zoals diabetes.

Het voedingspatroon van mensen die leven in armoede is doorgaans monotoon, met veel geraffineerde granen die de voedingswaarde beïnvloeden, vooral voor kinderen. De meeste Zuid-Afrikanen kunnen zich geen gezonde voeding veroorloven.

De manier waarop voedsel geproduceerd, bewerkt en getransporteerd wordt heeft verschillende milieu-effecten. Voorbeelden hiervan zijn een verlies van biodiversiteit, veel waterwinning en de uitstoot van broeikasgassen.

De kern van het probleem met voedselsystemen is een gebrek aan diversiteit. De macht ligt bij enkele megabedrijven en de teelt van enkelvoudige gewassen in grote gebieden maakt ze gevoelig voor schokken. De wereld is afhankelijk van voornamelijk vier basisgewassen - tarwe, rijst, maïs en sojabonen - om aan de grootste voedselbehoeften te voldoen.

Er gaan veel stemmen op om het voedingssysteem te veranderen, maar de vraag is hoe.

Lokaal en inheems

In ons onderzoeksproject over duurzame en gezonde voedingssystemen, onderzoeken we verschillende mogelijkheden. We keken naar de Zuid-Afrikaanse, Engels en Indiase voedselsystemen en hoe ze duurzamer, gezonder en eerlijker kunnen worden. We onderzochten in het bijzonder hoe deze systemen diverser gemaakt kunnen worden door lokaal en inheems voedsel te verbouwen.

We ontdekten dat de voordelen en waarde van inheems voedsel in de Afrikaanse context niet volledig zijn doorgedrongen. Kennis over het gebruik van deze voedingsmiddelen gaat van generatie op generatie verloren. Dus besloten we een een specifiek inheems gewas van het Afrikaanse continent te onderzoeken: gierst. In Zuid-Afrika is het ook bekend als ting ya mabele en amazimba.

Zuid-Afrika en gierst

Gierst is een van de belangrijkste graansoorten voor voedselconsumptie in Afrika. Met 25,6 miljoen ton is Afrika wereldleider wat de totale gierstproductie betreft, maar de gemiddelde oogst behoort met 967 kilogram per hectare tot de laagste.

Het gewas komt van nature voor in de savannes op het continent, en archeologische vondsten in de Sahara tonen aan dat het achtduizend jaar geleden al gebruikt werd. 

Gierst is even voedzaam als maïs en kan goed tegen droogte. Dat maakt het gewas voor boeren interessant om te telen onder de veranderende klimaatomstandigheden.

En er is een sterke link met  traditie. Umgombothi of utshwala is een bier van maïs en gierst dat traditioneel door de stammoeder van de familie gemaakt wordt bij speciale gelegenheden. De Tswana in Zuid-Afrika maken zowel traditioneel bier als gefermenteerde pap (ting ya mabele) van gierst.

Ondanks de voordelen van gierst en de plaats die het gewas inneemt in de traditie is de productie ervan gedaald in Zuid-Afrika. Op het hoogtepunt in de jaren 1980 werd er zo’n 700.000 ton geproduceerd - rond 2010 was dat nog maar 100.000 ton.

Het gewas moet ook af van zijn reputatie van ‘armeluiseten’ en de associatie met dronkenschap, die versterkt werd tijdens de apartheid en de daaraan verbonden minachting van inheems voedsel en traditionele praktijken.

Uit ontmoetingen met een aantal Zuid-Afrikanen die gierst consumeren, verwerken of produceren leerden we dat drie zaken het voedingsmiddel een nieuwe impuls kunnen geven. Dat zijn beschikbaarheid, betaalbaarheid en aantrekkingskracht.

Nieuw leven

Onderzoek moet gericht zijn op het verbeteren van de gierstproductie in samenwerking met kleinschalige boeren, zodat zij zich kunnen aanpassen aan de nieuwe lokale omstandigheden in het licht van de klimaatverandering. 

Dit kan ook de opbrengsten verbeteren om competitiever te zijn met maïs, waarnaar wereldwijd veel meer onderzoeksgeld voor productieverbetering is gegaan.

Door van gierst een voedingsmiddel met nultarief (a zero-rated tax foodstuff) te maken, zodat het in de winkel kan opboksen tegen maïs, kan het concurrentiëler worden. Ter vergelijking: het goedkoopste gierstmeelproduct van het huismerk in de online winkel van een detailhandelaar kost 26,99 Zuid-Afrikaanse rand (1,54 euro) voor 2 kilogram, terwijl 2,5 kilogram maïsmeel van een merk 22,49 Zuid-Afrikaanse rand (1,29 euro) kost.

Innovatie en traditie

Een andere belangrijke ingreep heeft te maken met productinnovatie en via deze weg een toename van de vraag, zodat boeren zekerder kunnen zijn van een afzetmarkt. Van zodra de lokale productie verhoogd kan worden zou de afhankelijkheid van gierstinvoer moeten afnemen. Zoals een respondent in ons onderzoek vertelde: “Als gierst voor dezelfde prijs als maïs kan worden gekocht, zullen mensen hun consumptie aanpassen door zijn gezondheidsvoordelen en zijn marketingpotentieel als inheems erfgoed.”

Een andere respondent zei: “Je moet ambitieuze producten maken. Het zou niet beschouwd mogen worden als voedsel voor de armen - veel mensen (in Zuid-Afrika) die je naar gierst vraagt, komen met twee associaties: bier en de 'dronken oom'; en armeluiseten, ‘pap'."

Gierstproducten - zowel nieuw ontwikkelde als variaties uit de traditionele gastronomie - moeten tegemoet komen aan de behoefte aan gemak en voorkeuren van de moderne consumenten. Dan zou er zich een revolutie binnen de gierstmarkt kunnen voltrekken.

De publieke inkoop van gierst, bijvoorbeeld in scholen, kan kinderen onderwijzen over dit gewas en ook voor een diverser en gezonder voedingspatroon zorgen. Tegelijkertijd hebben de boeren zo een afzetmarkt.

“De meeste mensen hebben een positief verhaal over gierst - we moeten inspelen op traditie en cultuur”, zei een derde respondent. “Mensen herinneren zich dingen - wat grootmoeder zou eten. Er zit veel marketing in de verhalen - het is traditie.”

Ark

Ting ya mabele is nu geregistreerd op Slow Food’s Ark of Taste. Die bundelt ambachtelijke producten die doordrenkt zijn van cultuur, maar ook met uitsterven worden bedreigd, omdat de traditionele praktijken waarop ze zijn gebaseerd verloren gaan of datgene waarvan ze zijn gemaakt in gevaar komt.

Het mogelijke verlies van gierst binnen het Zuid-Afrikaanse voedselsysteem heeft niet enkel gevolgen voor de klimaataanpassing en de agrobiodiversiteit, maar ook voor voedingszekerheid, culturele praktijken en een identiteitsgevoel.

Ons onderzoek toont dat er nog steeds een sterke culturele band met gierst bestaat in Zuid-Afrika. Als een stimulerende beleidsomgeving voor onderzoek en innovatie breed zou kunnen worden geïnterpreteerd, zou dit de plaats die gierst inneemt kunnen stimuleren. Niet alleen als handelswaar, maar als cultureel belangrijk voedsel dat kan helpen bij het opbouwen van veerkracht in lokale voedselsystemen.

-

Deze opinie is oorspronkelijk verschenen bij IPS-partner The Conversation