Dekolonisering in Brazilië: steeds meer inheemse kunst in theaters en musea

Het lijkt alsof het met opzet gebeurt. De laatste jaren zien we in Brazilië steeds meer inheemse kunst in galerijen, op biënnales, op de boekenbeurs, in theater en in de film. Het is een teken dat de inheemse bevolking steeds meer gewaardeerd wordt, ook als artiesten.

Het museum voor Schone Kunsten in São Paulo (Masp) heeft het jaar 2023 uitgeroepen tot het jaar van de inheemse kunstenaar. Drie tentoonstellingen passeerden al de revue tussen maart en juni.

Hallucinaties

In “Mahku: mirações” zagen we 108 beeldhouwwerken, schilderijen en ontwerpen van de Movimento dos Artistas Huni Kuin, de beweging van artiesten van Huni Kunin, afgekort tot Makhu. De tentoonstelling gaat over voorouderlijke mythes en visioenen die ingegeven werden door Ayahuasca, de bekende thee die hallucinaties opwekt, in het dorp Huni Kunim. Die gemeenschap woont in Acre, een Braziliaanse deelstaat in het westen van de Amazone, aan de grens met Bolivia en Peru.

Inheemse artiest Carmézia Emiliano is de focus van een tweede expo, met 34 van haar schilderijen. Zij woont in Roraima, een noordelijk gelegen gebied aan de grens met Venezuela.

Een derde tentoonstelling bestaat uit twee documentaires en andere videobeelden over de manier waarop inheemse personen zichzelf versieren met kleurrijke inkten. De video’s gaan specifiek over de gemeenschap mebengokré. Zij wonen in São Félix do Xingu, in de noordelijke deelstaat Pará in het Amazonegebied.

Dan is er binnenkort ook nog een internationale expo, “Historias indígenas” of “Inheemse geschiedenissen”. Die brengt werk van verschillende artistieke stromingen in heel Amerika, Oceanië en Scandinavië. Zowel de artiesten als de curatoren van die expo zijn inheems.

Nieuw tijdperk

“Deze expo’s zijn een enorme overwinning voor de inheemse bevolking en al wie voor hun rechten strijdt”, zegt Edson Kayapó, schrijver en curator van de internationale expo en de video-tentoonstelling. “Ze helpen om een nieuw tijdperk in te luiden. Op deze manier zetten wij ons af tegenover de kunst van de kolonisator. Het is een dekoloniale beweging. We breken met de standaard kunst.”

Kayapó maakt deel uit van het vaste team van curatoren in het Masp, samen met onder meer Renata Tupinambá en Cássia Karajá. Hun achternamen verraden dat ook zij deel uitmaken van de oorspronkelijke gemeenschap.

Inheemse afbeeldingen zien we al vaker in expo’s, voornamelijk in de plastische kunst. Maar dat is dan als object, in het werk van gekende, niet-inheemse artiesten, vaak witte personen van Europese afkomst. Zij zagen de inheemse beeltenissen “als een soort van folklore”, vertelt Kayapó. Aanzien voor individuele kunstenaars van inheemse gemeenschappen was er niet.

Niet enkel in Brazilië maar over heel de wereld werd inheemse kunst in het hoekje “ambachten” gestopt. Het werk van veel Europese kunstenaars liet amper een licht schijnen op wat makers in inheemse gemeenschappen allemaal kunnen. Als er al respect was, dan was dat ten opzichte van de religieuze of spirituele betekenis. Over kunst an sich ging het nooit.

Kunst uit protest tegen ecocide

Dat is de laatste decennia aan het veranderen. De biënnale van São Paulo in 2021 heeft daar veel goeds aan gedaan. Toen was er ook al een internationale expo die inheemse kunst tentoonstelde. Het gaat om de meest belangrijke expo van het continent. Daar tentoonstellen is alsof je een certificaat krijgt als kunstenaar, het toont de kwaliteit van je werk aan.

De expo stelde negen inheemse kunstenaars tentoon, waaronder vijf Brazilianen. Andere inheemse kunstenaars kwamen uit Chili, Colombia, de Verenigde Staten en Groenland. Recensenten noemden het “de biënnale van de oorspronkelijke bewoners”.

Dit jaar verdiept die beweging zich, en niet enkel in het Masp. Opnieuw in São Paulo werd in 2022 het Museum voor Inheemse Cultuur (MCI) opgericht. Het is een permanent centrum voor expo’s, studies, voorstellingen en interetnische dialoog. Een van de werken die er hangt, toont de tragedie van de ontbossing. Op een andere verdieping zien we een gigantische slang, die onze menselijkheid representeert. “Er is geen afscheiding tussen ons en de natuur, wij zijn de natuur”, legt Kayapó uit. “Onze oorspronkelijke territoria respecteren de natuur. Onze kunst zet zich af tegen genocide en ecocide.”

De aanwezigheid van inheemse kunst verspreidt zich over verschillende disciplines. Dat merken we aan de boekenbeurzen in São Paulo en Río de Janeiro: in panelgesprekken kwamen ook inheemse auteurs voor. Bepaalde boeken die vroeger eerder als “antropologisch” gezien werden, krijgen alsnog de stempel “literair”. Een van de boeken, “A queda do céu” of “De val van de hemel” van David Kopenawa, is bewerkt tot een toneelstuk door een bekende dramaturg uit São Paulo, wijlen José Celso Martinez Correa. 

De nieuwste generatie regisseurs legt zich ook steeds meer toe op inheemse thematieken. Steeds vaker gaat het over hun leven en lijden. De Franse cineast Vincent Carelli betrok jonge inheemse personen bij het filmen van “Video nas Aldeias” (“Video in de dorpen”), een documentaire die zich afspeelt in Recife, een provinciehoofdstad in het noordwesten van Brazilië. De documentaire “Mundurukania” vertelt hoezeer het volk Munduruku zich verzet heeft tegen ontginningen in de Amazone. Drie inheemse vrouwen regisseerden de docu: Aldira Akay, Beta Munduruku en Rilcelia Akay.

Terug naar de essentie

“Deze beweging is op dreef”, vindt Carlysson Sena, oprichter en directeur van de kunstgalerij Manaus Amazônia Galeria de Arte. “Dat komt omdat dit land zichzelf steeds meer in de spiegel bekijkt. Het begrijpt zijn eigen culturele roots steeds beter. Dat merken we eens te meer in de Amazone, waar de cultuur vervlochten is met de inheemse bevolkingen.”

“Kunst is een manier om onze essentie in beeld te brengen”, oordeelt Sena. “En het heeft ook de mogelijkheid om de cultuur te veranderen.”