Schoon water en fatsoenlijke toiletten: Zuidelijk Afrika pakt hygiëne in ziekenhuisen aan

Op de kraamafdeling van het Namatapa Health Center in de dichtbevolkte Bangwe Township in Blantyre, Malawi, raakten de wc's een paar jaar geleden in verval. Sindsdien maken vrouwen die hier komen bevallen noodgedwongen gebruik van twee latrines, die ook dienen als badkamers.

Een bezoek aan de badkamers en toiletten vergt moed, zegt de 23-jarige Thokozani Paulo, die in november 2021 vier dagen in het centrum doorbracht voor de geboorte van haar eerste kind. “Het is vreselijk als je je wil wassen of naar de wc moet, het is er een puinhoop. De stank is verschrikkelijk. En als je je aan het wassen bent, loopt er zomaar iemand binnen om zichzelf te ontlasten." Paulo is inmiddels weer thuis. Haar dochtertje, een maand oud, ligt op haar schoot te slapen.

‘s Nachts is er geen licht en in de kamers wemelt het van de muggen, vertelt de kersverse moeder. Veel waardigheid of privacy is er ook niet: er zijn geen deuren, dus vrouwen improviseren wat met hun doeken. De enige wasbak op de afdeling werd in de vier dagen dat ze in het zorgcentrum was nooit van zeep voorzien.

Medewerkers maken de twee toiletten wel schoon, maar zonder schoonmaakmiddelen en slechts één keer per dag, in de ochtend. Op een dag smeekten de vrouwen de schoonmakers om dat minstens twee keer per dag te doen. “Ze schreeuwden dat wij hun salaris niet betaalden en dat we ons moesten richten op waarvoor we gekomen waren”, vertelt Paulo.

Hygiënestrategie

In november stonden haar ervaring en die van vele anderen op de agenda tijdens een bijeenkomst in Lilongwe, de hoofdstad van Malawi. Daar kwamen de ministers van Volksgezondheid van de Ontwikkelingsgemeenschap van Zuidelijk Afrika (SADC) samen om onder meer de SADC Hygiënestrategie (2021-2025) te onderschrijven.

Volgens deze strategie, die is ontwikkeld met steun van UNICEF en WaterAid Zuidelijk Afrika, laat een analyse van de regio op het gebied van gezondheid, water, sanitaire voorzieningen, milieugezondheid en voeding zien dat de meeste van de zestien lidstaten met aanzienlijke gebreken kampen.

“Het is nodig om hygiëne mainstream te maken en te integreren in de nationale beleidslijnen […] voor een effectieve en duurzame bevordering van hygiënepraktijken”, stelt de tekst.

Het plan roept SADC-regeringen op om de hygiëne en gedragsverandering te vergroten in zorginstellingen, scholen en kinderdagverblijven, werkplekken en commerciële gebouwen, gevangenissen, markten en voedselcentra, transportcentra en gebedshuizen. Belangrijk daarvoor zijn handen wassen met zeep, veilig drinkwaterbeheer, rioolafvoer, voedselhygiëne, menstruatiehygiëne en afvalbeheer.

Gezondheidscentra moeten bovendien beschikken over een veilige en toegankelijke watervoorziening, schone, veilige sanitaire voorzieningen, voorzieningen voor handhygiëne op zorgpunten en toiletten, geschikte afvalverwerkingssystemen en milieureiniging. Dit om de verspreiding van ziekten binnen de zorgdiensten te helpen voorkomen.

Planning en financiële middelen

Maureen Nkandu, regionaal communicatiemanager voor WaterAid Zuidelijk Afrika, zegt dat het beleid de behoefte aan leiderschap onderstreept “om een cultuur van hygiënische praktijken op alle niveaus van de samenleving te creëren en om gedragsverandering en elementaire sanitaire voorzieningen mogelijk te maken”.

Daarom heeft elk SADC-land stevige financiële middelen nodig, net als implementatie-, monitoring- en evaluatiesystemen, zegt Nkandu. WaterAid heeft belangrijke partners bijeengeroepen, waaronder op WASH gerichte maatschappelijke- en ontwikkelingsorganisaties, om voldoende middelen te verzamelen om de strategie effectief uit te voeren.

Verder zijn voor duurzaam hygiënegedrag programma’s voor gedragsverandering nodig, en ook daarvoor is adequate financiering, afstemming van relevante sectoren en politiek leiderschap noodzakelijk, aldus Nkandu.

Zorginstellingen

Voor Malawi biedt de strategie een kans om de duurzame ontwikkelingsdoelen (SGD's) met betrekking tot hygiëne te behalen, zegt Maziko Matemba, een door het ministerie van Volksgezondheid aangestelde gezondheidsambassadeur voor de gemeenschap. De nieuwe strategie daagt Malawi, dat SADC-voorzitter is, uit om het voortouw te nemen om de hygiëne in de regio te verbeteren en allereerst de eigen situatie op te lossen, denkt hij.

Matemba herkent de ervaring van Thokozani Paulo en weet dat veel zorginstellingen in Malawi een bron van infectie zijn voor patiënten, verzorgers en bezoekers vanwege slechte hygiëne.

“Sanitair en hygiëne zijn in de meeste openbare zorginstellingen een groot punt van zorg. Mensen gaan naar ziekenhuizen om behandeld te worden, maar keren soms terug naar huis met nieuwe gezondheidsproblemen als gevolg van slechte hygiëne”, zegt hij.

Geen geld

Toch denkt Matemba dat zorginstellingen juist ook de kans hebben om goede hygiëne in Malawi en de hele SADC te bevorderen. “Mensen komen hier samen. Dat is een groot voordeel om bewustwording te vergroten en volgens eigen normen te laten zien hoe mensen goede hygiëne ook thuis kunnen bevorderen.”

Bij dit alles is financiering een belangrijke factor, zegt ook Matemba. “Ziekenhuisbesturen zeggen: als we geen geld hebben voor primaire producten als medicijnen – waardoor we altijd met medicijntekorten kampen – hoe kunnen dan dweilen, handwasmateriaal en schoonmaakmiddelen een prioriteit worden?”

Hoewel maatschappelijke organisaties al decennialang campagne voeren om de nijpende financiële tekorten in ziekenhuizen aan te pakken, is er niet veel veranderd, vertelt hij. “Ontwikkelingsbudget is altijd ontoereikend. Er wordt verder bezuinigd op terugkerende uitgaven, die toch al lager zijn dan er nodig is, en het weinige wat overblijft bereikt de ziekenhuizen nauwelijks op tijd.”

Ondermaats

Ook Adrian Chikumbe, woordvoerder van het ministerie van Volksgezondheid, ziet de SADC-strategie als een belangrijke manier om de overdracht van infecties in zorginstellingen en nabijgelegen gemeenschappen tot een minimum te beperken.

Nu blijkt uit een recente beoordeling door het ministerie dat nog bijna een derde van de zorginstellingen in Malawi geen stromend water heeft en dat 80 procent van de latrines voor patiënten geen wasbak heeft, vertelt Chikumbe. En ook op andere plekken in het land beschikken de meeste faciliteiten niet over de middelen om de WASH-infrastructuur te onderhouden. “De regering kan het niet alleen”, zegt Chikumbe, en wil daarom “partnerondersteuning mobiliseren” om de water - en hygiëne-infrastructuur in alle gezondheidsfaciliteiten prioriteit te geven.