Overleven op dun ijs: hoe klimaatverandering de Sami-cultuur bedreigt

Een grauwe middag in het Noorse dorpje Karasjok, ruim vierhonderd kilometer ten noorden van de noordpoolcirkel. Het is een klamme en regenachtige dag, de thermometer geeft 18 graden Celsius aan. Ik rijd over een smalle autoweg die langs een kleine rivier door het dorpje loopt. Langs de weg staan meerdere verkeersborden die waarschuwen voor overstekende rendieren. Zij houden zich schuil in de dichtbegroeide bossen rondom het dorp dat door het groen wordt opgeslokt. Af en toe springt een rendier plotseling het asfalt over, om net zo snel weer in het donkere bos te verdwijnen.

Na een klein uur rijden kom ik aan in Jergul, een plaats met zo’n twintig inwoners, gelegen op de uitgestrekte Noorse toendra. In de verte, verscholen in een dikke laag mist, zie ik de contouren van een imposante reeks bergen. Het begint harder te regenen, waardoor er verraderlijk diepe plassen ontstaan op de onverharde dorpsweg.

Ik rijd verder tot er vanuit de mist een rode schuur opdoemt, met daarnaast een klein houten huis. Voor de schuur staat een potige man op me te wachten. Hij draagt een dikke jas en traditionele laarzen gemaakt van rendierbont. Wanneer hij de auto ziet zwaait hij opgetogen naar me. Sami-herder John Anders Sara (59) is eigenaar van rendierdistrict 16, een toendragebied van ruim tweehonderd kilometer lang en zestig kilometer breed in het hoge noorden van Noorwegen.

Snel opwarmend gebied

“Over enkele weken zal er niets meer terug te zien zijn van de bloeiende natuur die je daarstraks zag in Karasjok. Dan zal hier overal een dikke laag sneeuw liggen en zal de temperatuur dalen tot een genadeloze min 30 graden Celsius”, zegt John. Het is maar de vraag voor hoe lang deze extreem koude temperaturen zich nog zullen manifesteren op de Noorse toendra. Het gebied is namelijk onder invloed van klimaatverandering en daardoor een van de snelst opwarmende gebieden ter wereld. 

De laatste inheemse bevolkingsgroep van Noord-Europa, de Sami, staan als gevolg van klimaatopwarming voor levensveranderende uitdagingen. Het volk leeft al duizenden jaren in Lapland, dat gebieden beslaat in het noorden van Noorwegen, Finland, Zweden en Rusland. Vandaag leven er nog zo’n honderdduizend Sami in Europa, waarvan ruwweg de helft in Noorwegen. Rendieren hoeden vormt de hoeksteen van de Sami-samenleving als belangrijke voedsel- en inkomstenbron, in de vorm van verkoop van vlees en dierenhuiden. Maar dit dreigt door de oplopende temperaturen te verdwijnen van de Noorse toendra.

Voedsel onder de sneeuw

Normaal gesproken wordt de toendra in Noorwegen tijdens de wintermaanden bedekt door een dikke sneeuwlaag, waarbij de temperatuur regelmatig zakt tot 30 graden onder nul. Bij deze temperatuur is er zo goed als geen vocht in de lucht, waardoor het sneeuwpakket de consistentie heeft van zand. Dit zijn de ideale omstandigheden voor rendieren, die onder de zachte sneeuwlaag met hun snuit op zoek kunnen gaan naar voedsel.

Maar de afgelopen jaren komt het kwik in het Noorse arctische gebied tijdens de wintermaanden steeds vaker en langer boven het vriespunt. Het Noorse Arctische Instituut voorspelt dat temperaturen boven nul steeds vaker zullen voorkomen, terwijl extreem koude dagen uitzonderlijker worden. Ook zal het sneeuwseizoen korter worden, wat grote gevolgen heeft voor de leefomstandigheden van de lokale inheemse bevolking.

Temperatuurschommelingen

“Ik kan niet meer vertrouwen op de natuur”, zegt John. “De temperatuur in de winter kan van min 30 graden Celsius plotseling omhoog schieten naar 2 graden boven nul, en dat in slechts enkele dagen. Dit gebeurde vroeger zo goed als nooit, maar tegenwoordig elke winter meerdere keren.”

De temperatuurschommelingen blijken een groot probleem te zijn voor de rendierpopulaties in Noorwegen. Wanneer de temperatuur richting de 0 graden klimt, begint er vocht in het sneeuwpakket te komen. De sneeuw verliest hierdoor zijn ideale zanderige consistentie en begint de vorm van een plakkerige deken aan te nemen wanneer het wordt samengeperst door de hoeven van de grazende rendieren. Nog erger is het wanneer schommelende temperaturen ervoor zorgen dat de gevallen sneeuw smelt en later weer bevriest. Hierdoor ontstaat er een ondoordringbare laag van sneeuw en ijs die rendieren verhindert het onderliggende mos te eten.

Temperatuurschommelingen zijn daarnaast niet enkel slecht voor de voedselvoorziening van rendieren, ook blijken er levensgevaarlijke omstandigheden door te ontstaan voor mens en dier op de ijsvlaktes. “Het ijs dat zich vormt op meren en rivieren is onbetrouwbaar”, zegt John terwijl hij wijst naar de kolkende rivier die voor zijn huis langsloopt. “Elk jaar zakken honderden dieren door het dunne ijs, die vervolgens door onderkoeling omkomen. Maar ook wij lopen gevaar. Twee jaar geleden zakte mijn buurman met zijn sneeuwscooter door het ijs toen hij zijn kudde achtervolgde naar een andere weide. Hij wist gelukkig zelfstandig uit het wak te klimmen, maar stond in zijn natte kleren en zonder sneeuwscooter in de levensgevaarlijke en genadeloze arctische wildernis.”

Nieuwe boom- en diersoorten

Een ander probleem waar de lokale Sami-herders tegenaan lopen is de steeds verder naar het noorden oprukkende boomgrens. Onder invloed van het warmere klimaat in het noordpoolgebied, wordt het poollandschap elk jaar almaar groener. Een toename van het aantal bomen klinkt op het eerste gezicht als een goede zaak, maar het tegendeel blijkt waar te zijn. De bebossing verdringt kuddes rendieren van de voedzame toendra, waardoor de concurrentie onder dieren om voedsel toeneemt.

“De oprukkende boomgrens is een groot probleem voor rendierherders. Bomen blijken namelijk de ideale beschutting te zijn tegen de kille arctische wind, die cruciaal is voor een stabiele sneeuwlaag”, bevestigt Gunn-Britt Retter (52), hoofd van de Arctische milieueenheid van het Sami Parlement. “De ijskoude en droge wind zorgt ervoor dat de luchtvochtigheid boven de sneeuw daalt, waardoor het haar ideale poederige substantie krijgt.”

Dat de traditionele cultuur van de Sami door klimaatverandering onder druk staat zegt ook Niillas Beaska (41) van de Noorse Sami Association (NSR), een culturele en politieke organisatie die de belangen van de Sami verdedigt. “De laatste vijftien jaar is de arctische omgeving grondig veranderd. Elk jaar vinden we een nieuwe boom-, dier- of plantsoort, de klimatologische veranderingen zijn in een stroomversnelling verzeild geraakt. Ons volk kan hierdoor niet meer op de van oudsher bekende natuurlijke processen vertrouwen.”

Weelderige struiken

Om te laten zien hoe ingrijpend de Noorse toendra de afgelopen jaren is veranderd haalt John een oude zwartwit-foto tevoorschijn waarop zijn huis te zien is. De foto is gemaakt in de jaren ’60 en toont hoe kale rotsachtige bergen het houten huis overschaduwen. De woning steekt af tegen de kale omgeving van de toendra. Wanneer ik van de foto opkijk zie ik dat de omgeving de laatste jaren sterk is veranderd. De grillige rotsen zijn bijna volledig verdwenen onder een groene laag vegetatie terwijl weelderige struiken over het land van de herder verspreid staan.

Met ferme stappen loopt John over zijn rendierweide naar een groepje kleine bomen. Met zijn grote handen trekt hij een boompje uit de grond. “Kijk, deze boomsoort stond hier twintig jaar geleden niet. Over een aantal jaar zal het hier vol staan met volwassen bomen en kan ik mijn dieren hier niet meer laten grazen.”

Economische last

Om uithongering van rendieren te voorkomen moeten Sami-herders zich noodgedwongen aanpassen en maatregelen nemen, zoals het houden van dieren in omheinde gebieden waar ze 's winters bijgevoederd kunnen worden. Dit is niet alleen een economische last voor herders, maar werkt ook de verspreiding van besmettelijke ziektes in de hand doordat de dieren dicht op elkaar staan. “Het bijvoeren kost me jaarlijks duizenden euro’s. Het traditionele rendierhoeden, de voornaamste economische activiteit van ons volk, wordt ernstig bedreigd”, zegt John, terwijl hij wijst naar een houten omheining die zijn dieren weg moet houden van het nabijgelegen bos.

Door de oplopende kosten wordt het voor John en veel andere Sami-herders steeds moeilijker om een financieel gezond bedrijf te runnen. “Ik kan gelukkig nog rondkomen door het verkopen van rendiervlees en -huiden, maar het wordt elk jaar moeilijker. Ik zie veel jonge Sami uit het toendragebied wegtrekken naar de omliggende steden, waardoor veel inheemse kennis over rendierhoeden en het overleven op het noordpoolgebied verloren gaat.”

Desondanks toont John zich strijdvaardig. “We zijn een weerbaar volk en hebben veel ellende overleefd. Van de assimilatie-politiek van Oslo tot aan oorlogen. We zullen hier nog zeker duizend jaar blijven.”