Ook Oeganda heeft nu klimaatzaak

Voor de mensen van het dorpje Bushika in het oosten van Oeganda was 3 december 2019 de dag dat de grond het begaf. Dagenlang kwam de regen met bakken naar beneden, gutste het van de steile hellingen naar de beekjes in de vallei die vuilbruin werden.

Robinah Nandutu herinnert zich dat ze een spleet opmerkte in het pad dat ze bewandelde. Toen gleed ze plotseling weg, de modder kwam tot aan haar borst. Rotsen beukten in op haar rug terwijl ze samen met de grond wegzakte.

“Ik probeerde weg te rennen, maar het ging te snel”, vertelt ze, terwijl ze bij de opening staat die de aardverschuiving in de heuvel heeft achtergelaten. “De schok was zo erg dat ik dacht dat ik dood was.”

Precedent

Volgens het Rode Kruis kwamen 28 mensen om het leven en werden honderden huizen in het district Bududa verwoest. Nu klagen 48 overlevenden van Bushika de overheid aan, omdat ze hen onvoldoende heeft beschermd tegen het risico op aardverschuivingen en zo hun rechten heeft geschonden.

De zaak, die deze week wordt geopend voor de rechtbank in Mbale, moet verduidelijken hoe en wanneer de regering moet reageren op natuurrampen, zegt April Williamson, een advocaat bij ClientEarth. Die juridische hulporganisatie uit Londen ondersteunt de rechtszaak. “Dit is de eerste mensenrechtenclaim met betrekking tot natuurlijke aardverschuivingen en klimaatverandering”.

“Dat betekent dat het potentieel een precedent kan scheppen voor gemeenschappen die in vergelijkbare omstandigheden leven. Naarmate de klimaatverandering jaar na jaar verslechtert, zullen die aan toenemende risico’s worden blootgesteld.”

Vierhonderd aardverschuivingen

De berg, die bij de lokale bevolking bekend staat als Masaba en bij Engelssprekenden als Mount Elgon, reikt tot in de wolken boven Bushika. De oudste melding van aardverschuivingen in het gebied dateert uit 1818.

Maar rampen komen nu vaker voor. In 2018 vertelde de bevoegde minister Hilary Onek het parlement dat meer dan vierhonderd aardverschuivingen de berg Elgon in het voorgaande decennium hadden getroffen. Haar conclusie was dat klimaatverandering, ontbossing en bevolkingsdruk de oorzaak waren.

Nandutu’s grootmoeder, Floretina Muyekho, die bij de ramp van 2019 honderden meters de heuvel af werd geveegd, zegt dat er geen aardverschuivingen waren toen ze in 1961 naar het gebied verhuisde om te trouwen. "Die zijn pas onlangs gekomen", legt ze uit.

Volgens de lokale bevolking is dat de neerslag in het gebied toegenomen. Dat blijkt ook uit wetenschappelijk onderzoek, waaronder een studie uit 2017 door Keniaanse wetenschappers.

“In tegenstelling tot Noordoost- en Zuidwest-Oeganda, waar de regenval is afgenomen... hebben gebieden rond Mount Elgon en Oost-Oeganda in het algemeen de afgelopen drie decennia opmerkelijke toenames in regenval (tijdens natte seizoenen) meegemaakt”, besluit de studie.

Maar niemand in Bushika weet precies waarom.

Presidentiële excuses

“Misschien is het God”, zegt Francis Kutosi. Hij is dorpsleider van Naposhi, dat half werd weggevaagd door de aardverschuiving. "Misschien komt de dag des oordeels."

Na een aardverschuiving in 2010 in hetzelfde district, waarbij meer dan 150 mensen omkwamen, kwam de overheid met een plan om honderdduizend mensen uit risicogebieden in het hele land te hervestigen. Het initiatief moest gemeenschappen ook beschermen tegen toekomstige tragedies met onder meer waarschuwingssystemen.

Maar in 2018, na weer een dodelijke aardverschuiving, gaf de Oegandese president Yoweri Museveni toe dat de hervestiging niet was verlopen zoals gepland. “Ik werd in de steek gelaten door mijn mensen”, zei hij tegen rouwende families. “Ik ben hier om namens hen mijn excuses aan te bieden.”

Opzettelijke fouten

Kort daarna meldde een parlementaire commissie dat middelen die voor hervestiging waren gereserveerd, waren doorgesluisd naar andere rampen of gewoon niet waren vrijgegeven. Ze concludeerde ook dat er “enorme opzettelijke fouten” waren gebeurd bij de aankoop van land dat bedoeld was om ontheemde gezinnen te huisvesten. Een onderminister reageerde destijds en vertelde het parlement dat het land wettelijk was aangekocht en dat alle procedures waren gevolgd.

Rose Nakabugo, waarnemend commissaris voor rampenparaatheid en -beheer, weet te vertellen dat tot dusver ongeveer zevenduizend mensen zijn verhuisd van het Mount Elgon-gebied naar het nabijgelegen Bulambuli en naar Kiryandongo, 360 km verderop.

“Maar niet iedereen wil verhuizen”, voegt ze eraan toe. “Het is normaal dat iemand verknocht geraakt aan de plek waar hij of zij is geboren. Ze hebben hun sociale banden in die gebieden. Ze kunnen je de graven van hun overgrootouders laten zien.”

Maar het leven van de families die blijven “hangt aan een zijden draadje”, zegt Wilson Watira. Hij was tot 18 mei voorzitter van de districtsraad van Bududa en wordt genoemd als getuige in de rechtszaak. “Maar de situatie kan niet door de lokale overheid worden aangepakt, simpelweg omdat de financiering er niet is”.

Overheidsfalen

In de aanklacht beschuldigen de eisers de centrale en lokale overheden van schending van hun grondwettelijke rechten op leven, eigendom en een gezonde omgeving door “geen doeltreffende mechanismen op te zetten voor het omgaan met natuurrampen”.

Ze zeggen dat overheidsfunctionarissen er niet in geslaagd zijn mensen uit rampgevoelige gebieden te hervestigen. Volgens de eisers hebben ambtenaren ook gefaald door de noodtoestand niet uit te roepen, en de bewoners te evacueren ondanks “een duidelijke waarschuwing” van meteorologen van de overheid over mogelijke aardverschuivingen eind 2019.

De vordering omvat een onbepaald bedrag aan compensatie, betaling voor de kosten van hervestiging en maatregelen van de overheid om verdere rampen te voorkomen.

In afwachting van de uitspraak proberen de inwoners van Bushika hun leven weer op te bouwen. Vrouwen verzorgen de jonge bananenboompjes die groeien op het puin waar soms nog steeds lichamen onder liggen.

Nandutu verloor haar koffieplanten en bananenbomen in de aardverschuiving. Haar kinderen bewerken nu de grond omdat de school te veel kost. En telkens als de regen valt, herinnert ze zich dat angstaanjagende moment waarop de wereld onder haar wegzonk.

“Ik kan niet eens eten en mijn hart wordt bezwaard van angst”, zegt ze. “Ik blijf de berg opkijken omdat ik bang ben dat de aardverschuiving terug zal komen.”