Peru staat voor grootste uitdaging sinds dictatuur van Fujimori (OPINIE)

Het waren geen benijdenswaardige omstandigheden waarin de nieuwe interim-president van Peru op 17 november zijn functie opnam. Francisco Sagasti werd de derde president in een week tijd.

Eerst was president Martín Vizcarra opzijgezet wegens “permanente morele onbekwaamheid”, wat door veel Peruanen als een staatsgreep door het Congres wordt gezien. Door het zware protest van de bevolking werd Vizcarra's opvolger, Congresvoorzitter Manuel Merino, al snel gedwongen af te treden.

Val van dictator Fujimori

Niet alleen moet Sagasti nu een geschokt land naar de verkiezingen van april 2021 leiden, hij moet ook het vertrouwen in de democratie herstellen.

Het is niet de eerste keer dat een Peruaans leider in zo’n situatie zit. Precies twintig jaar geleden stonden de politieke leiders van het land voor een soortgelijke test, na de val van dictator Alberto Fujimori. Uiteindelijk faalden ze.

Die mislukkingen verklaren waarom Peru vorige maand zes dagen lang in de “afgrond” – de woorden van politicoloog Alberto Vergara – van autoritaire repressie staarde. Demonstranten kregen met willekeurig en dodelijk geweld te maken, met ontvoeringen, martelingen, illegale detenties en seksueel misbruik door de Peruaanse politie.

Volksopstand

Tijdens de corrupte regering van Fujimori (1990-2000), die door het leger werd gesteund, werden de democratische instellingen van Peru ontmanteld en de democratische waarden ondermijnd. Dissidenten werden gemarteld, gedood of ze verdwenen gewoon.

Het regime van Fujimori stortte in november 2000 in als gevolg van verkiezingsfraude en een massale volksopstand. Fujimori werd door het Congres afgezet en vervangen door Congresvoorzitter Valentín Paniagua.

Als interim-president kreeg Paniagua het mandaat om, zoals Sagasti nu, een zwaar beschadigd land naar een formele democratische transitie te leiden en de samenleving te helpen genezen. In 2001 richtte hij een Waarheids- en Verzoeningscommissie op om Fujimori's wreedheden te documenteren. Een grondwettelijke commissie moest bepalen welke structurele veranderingen nodig waren om de Peruaanse democratie in de toekomst te beschermen.

Te traag en ontoereikend

De opvolgers van Paniagua wisten niet hoe ze deze plannen moesten uitvoeren.

De Waarheidscommissie heeft de misdaden door de staat nauwkeurig gedocumenteerd en in 2009 werd Fujimori veroordeeld voor mensenrechtenschendingen. Maar de vervolging van anderen en het vergoeden van de slachtoffers – vooral wie arm was, inheemse Peruanen, mensen op het platteland – zijn te traag en ontoereikend verlopen.

Wie na Paniagua het land leidde, veegde ook de argumenten van tafel dat Peru een nieuwe grondwet nodig had met een sterkere bescherming voor de democratie en de rechtsstaat. Een nieuwe grondwet had ervoor kunnen zorgen dat – zoals de overleden Peruaanse politicus Henry Pease het uitdrukte – “(geen) schurk boven de grondwet staat en in staat is het parlement te elimineren”, zoals Fujimori had gedaan.

Nationaal Akkoord

Alejandro Toledo, de eerste democratisch gekozen president na Fujimori, heeft de eisen voor hervormingen gekanaliseerd in het “Nationaal Akkoord” van 2002. Dit document, opgesteld door regering, maatschappelijk middenveld en politieke partijen, legde de basis voor de democratische transitie van Peru en legde een gedeelde nationale visie vast.

Maar hij deed weinig om de chronische bestuursproblemen van Peru aan te pakken. De controle op sociaal en milieubeleid en op openbare en private investeringen bleef zwak. De Peruaanse rechtbanken bleven kwetsbaar voor particuliere belangen als gevolg van gepolitiseerde en vaak corrupte benoemingen van rechters.

Carwash

De gevolgen van het uitblijven van hervormingen in Peru zijn de afgelopen jaren dramatisch aan het licht gekomen in het corruptieschandaal van Operatie Lava Jato (Carwash), waarbij bouwbedrijven politici in heel Latijns-Amerika hebben omgekocht om grote overheidscontracten binnen te halen.

Sinds 2016 kwamen er Lava Jato-strafzaken tegen vier Peruaanse presidenten en Fujimori's eigen dochter. Vizcarra, wiens afzetting de aanleiding was voor de huidige politieke crisis, werd door dit schandaal vicepresident. Hij kwam aan de macht in 2018 toen toenmalig president Pedro Pablo Kuczynski aftrad na beschuldigingen van omkoping.

Toen het parlement vorige maand met dezelfde beschuldigingen president Vizcarra ten val bracht, leidde dit onmiddellijk tot algemeen protest. De demonstranten noemden de parlementaire interpretatie van “morele onbekwaamheid”, een clausule in de Peruaanse grondwet, op zijn best twijfelachtig. In het slechtste geval, vreesden ze, ging het om een cynische manipulatie door de conservatieven in het Congres om de regering van Peru over te nemen.

2,7 miljoen Peruanen manifesteren

Toen Merino, Vizcarra’s opvolger, Antero Flores-Araoz, een bondgenoot van extreemrechts, tot premier benoemde, leek die vrees bevestigd te worden. Ongeveer 2,7 miljoen Peruanen, bijna een tiende van de bevolking, ging de straat op. Merino nam na zes dagen ontslag, nadat hij de steun van het leger niet had gekregen.

Volgens een onderzoek van Latinobarómetro is 85 procent van de Peruanen het erover eens dat Peru “wordt bestuurd door een paar machtige groepen die hun eigen belangen dienen”. Het land verliest elk jaar ongeveer 6,5 miljard dollar aan corruptie.

Toch heeft de Peruaanse economie sinds 2000 een enorme vlucht genomen, voornamelijk door de winning van mineralen, gas en gewassen zoals asperges, druiven en avocado's. Mijnbouw is goed voor ongeveer 60 procent van de export.

Extreem arm

Hoewel deze economische activiteiten zich op het platteland situeren, blijft de plattelandsbevolking van Peru extreem arm. Wie in Cajamarca woont, een regio die rijk is aan goud, heeft ongeveer vijf keer meer kans om in armoede te leven dan iemand in Lima.

Peruanen die protesteren tegen de milieuschade en de ontmanteling van hun bestaansmiddelen door zowel legale als illegale mijnbouw, worden vaak geconfronteerd met geweld van de politie en veiligheidstroepen.

Op de protesten en juridische veldslagen over de mijnbouw in Peru is geen adequaat politiek antwoord gekomen. Het toezicht op mijnbouwactiviteiten is zo zwak dat politie en leger soms overeenkomsten met bedrijven sluiten om mijnbouwactiviteiten tegen protesten te beschermen.

Sagasti's opdracht

Bovenaan op de eisenlijst van de demonstranten staan nu meer politieke en economische inclusie en een hervorming van de politie.

Net als in 2000 roepen sommige demonstranten en politici op om een nieuwe grondwet te maken die de scheiding der machten in Peru versterkt en gekozen functionarissen verantwoordelijk houdt voor hun daden.

In de jaren 2000 negeerde het Congres dit soort structurele veranderingen, waardoor de problemen die het Fujimori-regime mogelijk maakten, konden voortduren na zijn omverwerping.

Vandaag hopen de jonge en waakzame demonstranten in Peru dat Sagasti meer zal doen. Om te slagen als leider na de crisis, moet hij het vertrouwen van de Peruanen in de regering herstellen en de basis leggen voor een meer democratische toekomst.

Gisselle Vila Benites is onderzoeker bij het Centrum voor Mijnbouw- en Duurzaamheidsstudies aan de Peruaanse Universidad del Pacífico, en Anthony Bebbington hoogleraar Milieu en Samenleving aan de American Clark University.

Deze opinie verscheen oorspronkelijk bij IPS-partner The Conversation .