Nieuw malariavaccin blijkt erg doeltreffend - en covid toont hoe snel het uitgerold kan worden (OPINIE)

Vaccins tegen het coronavirus zijn in een recordtempo ontwikkeld en uitgerold. Maar terwijl de globale uitrol zich voltrekt, worden er te weinig doses ter beschikking gesteld van lage-inkomenslanden. Zo wordt nogmaals pijnlijk duidelijk dat de armsten in de wereld vaak achtergesteld worden als het gaat om infectieziekten.

Het is een oud zeer dat zich niet beperkt tot covid-19. In Afrika bijvoorbeeld heeft malaria het afgelopen jaar waarschijnlijk vier keer meer overlijdens veroorzaakt dan covid-19. Gelukkig toont ons nieuw onderzoek aan dat een doeltreffend vaccin tegen malaria misschien dichterbij is dan ooit tevoren.

Voor de eerste keer heeft een vaccin een hoge werkzaamheid getoond in klinische proeven. In 77 procent van de gevallen werd de ziekte voorkomen bij zij die het toegediend kregen. Dat is een historische mijlpaal. De standaard van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) voor een malariavaccin is namelijk een minimale werkzaamheid van 75 procent. Nog nooit werd daaraan voldaan, tot nu.

Pandemische inspiratie

De snelheid en het succes van de ontwikkeling van covid-19-vaccins moeten een inspiratie vormen om dit malariavaccin af te werken, te vergunnen en te verdelen. Dat is niet alleen belangrijk omdat malaria een uiterst gevaarlijke ziekte is, maar ook omdat investeren in vaccins ons kan helpen voorbereiden op de volgende pandemie. Zo heeft onderzoek naar dit vaccin ervoor gezorgd dat het Oxford-vaccin (het vaccin van AstraZeneca werd in samenwerking met de Universiteit van Oxford ontwikkeld, red.) tegen covid-19 sneller ontwikkeld werd.

De WHO schat dat er in 2019 zo’n 229 miljoen gevallen van malaria waren. Wereldwijd bedraagt het jaarlijkse dodental van de ziekte vierhonderdduizend mensen, daarbij is er al vijf jaar lang geen enkele verbetering merkbaar. Twee derde van deze verschrikkelijke tol betreft Afrikaanse kinderen onder de vijf jaar.

Jaarlijks worden er miljarden dollars uitgegeven aan netten, insecticiden en malariamedicijnen om het sterftecijfer op hetzelfde niveau te houden. De nood aan nieuwe technologie dringt zich op, zeker nu de WHO zich tot doel heeft gesteld het aantal malariadoden met 90 procent te verminderen tegen 2030.

Er werd nog geen enkel malariavaccin goedgekeurd voor gebruik, hoewel het idee om de ziekte te beheersen met een vaccin al lang bestaat. De eerste wetenschappelijke paper ter zake werd in 1910 in Algiers geschreven. Klinische proeven begonnen in de jaren 1940. Sinds omstreeks 1980 werd de intensiteit ervan opgedreven, tot op de dag van vandaag. In totaal zijn er al meer dan 140 vaccinkandidaten tegen malaria op mensen getest.

Complexe ziekte

Maar geen enkele kandidaat is tot goedkeuring gekomen, laat staan uitgerold. De wetenschap is hard: de malariaparasiet is complex, met meer dan vijfduizend genen. Dat betekent dat vaccinontwikkelaars zich moeten richten op een groot aantal kenmerken. SARS-CoV-2, het virus dat covid-19 veroorzaakt, heeft slechts twaalf genen. Het roemruchte spike-eiwit was het voor de hand liggend doelwit voor de vaccinwetenschappers.

Malariaparasieten zijn de voorbije dertig miljoen jaar mee geëvolueerd met de mens en diens voorouders. Dat genereerde niet alleen een veelvoud aan virusstammen, maar beïnvloedde ook onze eigen evolutie. In de loop van de tijd werden genvarianten doorgegeven die de effecten van malaria verminderden. Deze parasieten veroorzaken echter nog steeds chronische infecties bij miljoenen mensen, waardoor de menselijke immuunrespons die een vaccin probeert te genereren wordt onderdrukt.

Vooruitgang met een nieuw vaccin

Maar er is beterschap in zicht, blijkt uit een paper die een multinationale groep van wetenschappers, waaronder ikzelf, in The Lancet heeft gepubliceerd. Het onderzoeksteam van Professor Halidou Tinto, in Ouagadougou, Burkina Faso, bestudeerde het effect van het nieuwe R21-vaccin tegen malaria bij 450 kinderen. Dat is de bevolkingsgroep waarbij de nood aan een vaccin het hoogst is. Ze concludeerden dat de kandidaat veilig is en een ongeziene werkzaamheid heeft bij de leeftijdsgroep tussen de vijf en zeventien maanden oud.

In de controlegroep liepen 105 van de 147 kinderen die een placebo kregen malaria op. Van de 292 kinderen die een dosis van het vaccin kregen, liepen slechts 81 de ziekte op. Daarmee werd de WHO-standaard van 75 procent gehaald. Een klinische proef fase 3, waarbij de veiligheid en werkzaamheid van het vaccin getest wordt op een veel grotere groep, start in april in vier Afrikaanse landen. Indien succesvol, wordt er gestreefd naar versnelde goedkeuringen.

Wetenschappers uit vier continenten hebben bijgedragen aan dit veelbelovende vaccin. De vroege ontwikkelingsfase vond plaats aan het Jenner-instituut van de Universiteit van Oxford, waar al sinds 1999 klinische proeven plaatsvinden van malariavaccins.

In Oxford, Southampton en Londen werden zogeheten menselijke besmettingsproeven gehouden, waarbij vrijwilligers opzettelijk besmet werden via muggenbeten. Daarbij kwam het potentieel van het R21-vaccin aan het licht. Het vaccin heeft een “adjuvans” nodig (een stof die de werkzaamheid verhoogt, red.) nodig. Die wordt geleverd door Novavax, een Amerikaans-Zweeds biotechbedrijf.

De productie van het vaccin is aan de gang bij 's werelds grootste vaccinleverancier, het Serum Institute in India. Dit malariapartnerschap bestond vorig jaar al toen covid-19 toesloeg, waardoor we snel konden schakelen om het Oxford-vaccin te produceren. (de methode voor de toediening, een chimpanseeadenovirus genaamd ChAdOx1, is een technologie die eerder is getest voor gebruik tegen malaria.) Omdat deze samenwerking al van kracht was, zelfs voor de samenwerking met AstraZeneca, heeft het Indiase bedrijf de productie van het covid-19-vaccin zodanig kunnen versnellen dat het vandaag meer doses produceert dan eender welke andere faciliteit.

Hindernissen

Kan dezelfde snelle, grootschalige productie ook worden toegepast voor malariavaccins? Misschien, maar er zijn een aantal hindernissen. Een andere veelbelovende vaccinkandidaat - van GlaxoSmithKline, genaamd RTS, S - ondervond vijf jaar geleden veiligheidsproblemen in de fase 3-proeven. Dat heeft de goedkeuring tot op de dag van vandaag vertraagd, omdat verdere grootschalige analyses moeten gehouden worden.

De uitrol van een malariavaccin zal ook financiering vereisen. Maar met de grootschalige, goedkope productiecapaciteit die in India beschikbaar is, zou een goedkoop, algemeen toegankelijk vaccin haalbaar moeten zijn.

Aangezien COVID-19 echter in verschillende delen van Afrika toeneemt, kan dit mogelijk gevolgen hebben voor de fase 3-proeven van het R21-vaccin die binnenkort van start gaan in Mali, Burkina Faso, Tanzania en Kenia.

De strijd tegen malaria is een vlaggenschip van het globale gezondheidsonderzoek, maar de financiering had dit jaar te lijden onder de aandacht voor de pandemie. Covid-19 heeft echter het belang van vaccinonderzoek en -ontwikkeling onderstreept, net als de haalbaarheid om sneller dan ooit over te gaan tot goedkeuring en levering van vaccins.

Misschien kan een verschrikkelijke pandemie toch een voordeel op langere termijn bieden, door bij te dragen aan een snellere uitrol van een malariavaccin en een veiligere toekomst voor kinderen in enkele van de armste landen ter wereld.

-
Deze opinie verscheen oorspronkelijk bij IPS-partner The Conversation