Liefde tussen Erdoğan en Gülen-beweging is voorbij

De spanning tussen Erdoğan en de Gülen-beweging liep eind december op toen een woordvoerder van de premier bekendmaakte dat er afluisterapparatuur gevonden was in de kantoren van Erdoğan. De premier beweerde dat reactionaire elementen binnen de Turkse politiek en het leger verantwoordelijk waren voor de plaatsing van de apparatuur.

In de afgelopen tien jaar heeft de regering-Erdoğan – met de hulp van Gülen-aanhangers, die goed vertegenwoordigd zijn in de Turkse media, het justitiesysteem en het politieapparaat – de politieke invloed van het leger aanzienlijk teruggebracht. Het afluisterincident kan dus heel goed een poging zijn van recalcitrante generaals om wat van hun verloren macht terug te krijgen.

Sommige waarnemers stelden echter dat er ook Gülen-aanhangers achter kunnen zitten. Die speelden een belangrijke rol bij het verminderen van de invloed van het leger, maar willen wellicht zelf de ontstane leegte opvullen, zei de voormalige woordvoerder van Erdoğan, Afik Beki, 27 december op nieuwszender CNN Türk.

Moskee en staat

De Gülen-beweging staat bekend om haar uitgebreide netwerk van islamitische scholen in de wereld en heeft ook aanzienlijke invloed in de media. Gülens aanhangers in Turkije werden alom gezien als een belangrijke hulp voor Erdoğan en zijn islamitische Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling, bij vergroten van de burgerlijke controle op het leger en het verzwakken van de sterke barrière tussen religie en staat. Nu de generaals in het gareel gedwongen zijn, is de basis voor de alliantie uitgehold.

"Het vertrouwen tussen de twee facties is verdwenen en de coalitie functioneert niet meer. De gezamenlijke doelen zijn niet meer zo duidelijk aanwezig als voorheen", zegt Kadri Gursel, politiek columnist bij het Turkse dagblad Milliyet.

Erdoğan zit stevig in het zadel en heeft ook niet meer de behoefte naar gezamenlijke doelen te zoeken, zegt Yuksul Taskin, hoogleraar aan de Marmara Universiteit in Istanboel en expert op het gebied van centrumrechtse Turkse politiek. "Tijdens de strijd tegen het leger en de burgerlijke bureaucratische oligarchie, heeft hij te veel macht aan de Gülen-gemeenschap gegeven", zegt Taskin. "Hij wil niet onder druk gezet worden door deze groep en probeert haar macht in te perken."

MIT

De eerste signalen van een conflict dienden zich bijna een jaar geleden aan. In februari 2012 wilde de openbare aanklager de baas van de Turkse inlichtingendienst MIT, Hakan Fidan, horen over pogingen van zijn dienst om een einde te maken aan de al tientallen jaren durende opstand van Koerdische rebellen.

Het onderzoek, waarbij Erdoğan uiteindelijk wellicht als getuige van de verdediging voor de rechtbank had moeten komen, dwong de premier om snel nieuwe wetgeving door het parlement te drukken die hem het vetorecht gaf op het verhoor van het hoofd van de inlichtingendienst.

Onderzoeksjournalist Ahmet Şık, auteur van een boek over de Gülen-beweging, zegt dat het in feite ging om een machtsstrijd tussen de twee machtigste mannen van Turkije, Erdoğan and Gülen. "Tayyip Erdoğan zag dit als een aanval op hem en sloeg terug", zegt hij. De inlichtingendienst MIT heeft het sindsdien voorzien op Gülen-aanhangers.

Scholen

Volgens Emre Uslu, columnist bij Zaman Today, een Engelstalige krant die sympathiseert met de Gülen-beweging, heeft Erdoğan de MIT opdracht gegeven aanhangers van de Gülen-gemeenschap aan te pakken. Hij zou het ook voorzien hebben op particuliere scholen die de beweging zouden voorzien van zowel inkomsten als nieuwe volgelingen.

Elk jaar bereiden de Gülen-scholen 1,2 miljoen Turkse jongeren voor op de strikte Turkse toelatingsexamens van de universiteiten. Volgens de Turkse Kamer van de Koophandel, zijn de scholen – vierduizend in aantal – een miljoenenindustrie geworden met een omvangrijk publicatie- en distributienetwerk.

Hoeveel scholen er exact verbonden zijn met de Gülen-beweging, is echter niet bekend. Het lot van de scholen wordt gezien als een lakmoesproef voor de richting die de strijd tussen de premier en de theoloog op zal gaan.

De 71-jarige Gülen, die in Pennsylvania woont, is terughoudend in de media. In een videotoespraak die hij in november voor zijn aanhangers hield, kwam hij echter vastbesloten over. "Als ze jullie huizen sluiten, openen jullie slaapzalen. Als ze jullie slaapzalen sluiten, bouwen jullie huizen. Als ze onze scholen sluiten, bouwen jullie universiteiten. Als ze jullie universiteit sluiten, openen jullie tien nieuwe scholen", zei hij. "Jullie marcheren voorwaarts zonder te stoppen."