Koerdische olie kan Turkije zuur opbreken

In minder dan 24 uur tijd reageerde het centrale bestuur in Irak op het nieuws. Het Iraakse ministerie van Olie kondigde vrijdagnamiddag aan dat zijn regering beroep had aangetekend bij de Internationale Kamer van Koophandel (ICC) in Parijs tegen Turkije en zijn staatsbedrijf Botas dat de pijpleiding uitbaat.

Hij noemt het transport en de opslag van Koerdische olie via één van de twee Iraaks-Turkse pijpleidingen niet-geautoriseerd. Bovendien eist Bagdad van Ankara een schadevergoeding van 250 miljoen dollar.

In een akkoord uit 1973 gaven Turkije en Botas het exclusieve gebruik van het infrastructuursysteem aan het Iraakse olieministerie. Dus toen Turkije in november 2013 een reeks samenwerkingsakkoorden met de Koerdische Regionale Regering aankondigde, waarvan er een betrekking had op het gebruik van de 2000 kilometer lange Iraaks-Turkse pijpleidingen, stond Bagdad onmiddellijk op zijn achterste poten.

Verzuurde relaties

De Koerdische Autonome Regio geniet als 'federale' regio een zekere autonomie, maar internationale relaties, waaronder handelsakkoorden, vallen onder de bevoegdheid van Bagdad. Sterker nog, volgens artikel 111 van de grondwet behoren olie en gas aan alle Irakezen toe, in alle regio's en gouvernementen. Het lijkt er dus op dat Koerdistan en Turkije bij deze deal de bepalingen in de Iraakse grondwet over het hoofd hebben gezien.

Ankara onderhoudt nog zakelijke relaties met Bagdad. Enkele uren voor de uitvoer van Koerdische olie vanuit Ceyhan aanving, maakten de Turkse autoriteiten bekend dat Irak in 2013 de grootste olieleverancier van Turkije was. Het aandeel van 32 procent is een aanzienlijke stijging in vergelijking met de 19 procent in 2012.

Maar daar stoppen de gemeenschappelijke belangen. Hoewel er in 2008 nog sprake was van een ontdooiing in de relaties tussen beide landen, die leidde tot de ondertekening van 39 akkoorden, is de entente tussen de Turkse premier Recep Tayyip Erdogan en zijn Iraakse tegenhanger Nouri al-Maliki verzuurd, mede als gevolg van de sektarische problemen die de regio teisteren.

Ze botsten voor het eerst in 2009, toen Bagdad een aanhoudingsbevel uitvaardigde voor zijn soennitische vicepresident Tariq al-Hashemi. Hij werd ervan verdacht een moordaanslag op sjiitische leiders, onder wie Maliki, te beramen. Ankara gaf Hashemi politiek asiel en weigerde hem uit te leveren.

Daarna begon de Syrische crisis. Erdogan, een soenniet, steunde openlijk de rebellen tegen het alawitische regime in Damascus. De alawieten zijn een afsplitsing van de sjiieten. Maliki, een leider uit sjiitische gemeenschap die 60 procent van Irak uitmaakt, koos niet openlijk kant in het conflict, maar zocht toenadering tot Iran, een bondgenoot van de Syrische president Bashar al-Assad.

PKK

De Koerdische gemeenschap vormt een andere dimensie in het Turkse schaakspel. Ze is vooral gevestigd in het zuidoosten van Anatolië en vertegenwoordigd ongeveer 18 procent van de 77 miljoen Turken. Haar verboden Koerdische Arbeiderspartij (PKK) strijdt voor de onafhankelijkheid, en heeft dat in het verleden vaak met geweld gedaan, waarbij 40.000 rebellen, burgers en leden van de veiligheidstroepen omkwamen.

In 2012 dokterde Erdogan een 'vredesproces' uit, door de PKK vrijheden te beloven die zouden uitmonden in de erkenning van de etnische identiteit van de Koerden. De PKK heeft zich teruggetrokken in de bergen van Iraaks Koerdistan, en de Koerdische premier Barzani heeft zich ingezet voor een wapenstilstand tussen de rebellen en Ankara. Het is belangrijk voor Erdogan en zijn partij dat die status behouden blijft, met het oog op de Turkse presidentsverkiezingen in augustus.

Maar een goede relatie tussen Ankara en Erbil, de Koerdische hoofdstad, irriteert Bagdad. De Irakezen vinden Barzani ontrouw aan de federale regering en vermoeden dat Koerdistan vroeg of laat volledige onafhankelijkheid wil. Die mogelijkheid is ook een zorg van Turkije, dat hernieuwd separatisme van zijn eigen Koerden vreest. Financieel gewin voor Koerdistan, door de uitvoer van zijn olie, kan paradoxaal genoeg deze ontwikkeling in een stroomversnelling brengen.

Energiehub

Ook belangrijk in de Turkse regionale plannen is de ambitie om een energiegrootmacht te worden, door zich te profileren als de Oost-Mediterrane hub voor de olie- en gasuitvoer naar Europa. Zo zou Turkije een onmisbare bondgenoot van het Westen kunnen worden. Door zijn geografische ligging kan het veilig olie en gas vervoeren vanuit Irak, en in de nabije toekomst vanuit Israël en Cyprus, naar de internationale markten.

Die kans wil het niet laten liggen. Erdogans schijnbaar goede relaties met Rusland en Iran zijn immers eerder gebaseerd op realpolitik dan op affiniteit. Ankara zou zijn energie-afhankelijkheid van Moskou en Teheran willen afbouwen tegen 2023. Het aftellen is al begonnen. Vorig jaar daalde de Turkse olie-import uit Iran en Rusland, respectievelijk van 39 naar 28 procent en van 11 naar 8 procent.

Na zijn recente verkiezingsoverwinning, zal Maliki zonder twijfel weer aan de macht komen in Bagdad. Zolang er geen verzoening is, zal Ankara zijn ambities moeten herzien. Irak heeft immers al alternatieve routes gebouwd om zijn olie uit te voeren, via zijn zuidelijke havens en Israël. En als de politieke situatie in de Syrië normaliseert, liggen ook daar nog mogelijkheden voor de olie- en gasexporteurs.