"Bossen Zuid-Amerika moeten dringend hersteld worden"

Gebieden rond de dertigste breedtegraad, zoals de Sahara en een derde van Australië, vallen vaak ten prooi aan woestijnvorming. Het Amazonewoud zorgt ervoor dat grote delen van Zuid-Amerika dat lot bespaard blijft, zegt Antonio Nobre, wetenschapper van het Nationaal Instituut voor Ruimteonderzoek (INPE) in Brazilië. Elke hectare bos die in het Amazonegebied verdwijnt, verzwakt dat systeem, stelt Nobre.

De ontbossing stoppen is een verplichting "voor gisteren", zegt Nobre. De officiële doelstelling om de ontbossing tegen 2020 met 80 procent te verminderen, vergelijkt hij met stoppen met roken terwijl je al een gevorderde longkanker hebt en stervende bent. De opdracht is nu de vernielde bossen te herstellen om het systeem weer in evenwicht te brengen, aldus Nobre. "We weten niet vanaf welk punt we niet meer terug kunnen", vanaf wanneer de woestijnvorming onomkeerbaar is.

Hadley-circulatie

Het Amazonewoud en de barrière die de Andes vormt, heroriënteren de vochtige winden. Ze verzekeren belangrijke delen van Zuid-Amerika van voldoende regen. Daardoor is de regio een van de grootste exporteurs ter wereld van vlees, granen, soja, suiker en fruit.

Een belangrijk element bij het weerproces is de zogeheten Hadley-circulatie. In de evenaarzone warmt de lucht op. Op een bepaalde hoogte verplaatst die lucht zich naar het noorden en het zuiden en daalt ze weer rond de dertigste breedtegraad in beide hemisferen. Als de winden dalen, trekken ze weer richting evenaar om de plaats in te nemen van de opgestegen lucht. Zo ontstaat een cirkelbeweging die grote gebieden zonder regen zet, onder meer de Atacamawoestijn in Chili, Namibië, het centrum van Australië, de Sahara, een deel van het Midden-Oosten en het zuiden van de Verenigde Staten.

Een groot deel van Zuidelijk Zuid-Amerika, de zogeheten Cono Sur (Zuidkegel), ontsnapte tot nog toe aan dat lot dankzij de regen die van het Amazonegebied afkomstig is. Maar door de ontbossing wordt dat proces verstoord. De woestijnvorming in een deel van de deelstaat Rio Grande do Sul, in het uiterste zuiden van Brazilië, is daarvan een symptoom, zegt Nobre.

Vliegende rivieren

De Braziliaan (van Zwitserse afkomst) Gérard Moss en zijn Keniaanse vrouw Margi Moss bestuderen al een hele tijd de vochtige Amazonewinden vanuit een vliegtuig. Elke regendruppel heeft zijn DNA, zeggen ze. Ze traceren de routes die de winden afleggen van het Amazonegebied naar de rest van Brazilië.

Ze noemen de winden "vliegende rivieren". Brazilië is "het land van het water, nog eerder dan het land van het carnaval of het voetbal": elk jaar valt er 13.400 kubieke kilometer water. In het centrum van het land, bijvoorbeeld in Brasilia, is bijna 30 procent van de regen afkomstig van de "Amazone-recyclage", zegt Moss.

De "vliegende rivieren" voeden zich onderweg met de waterdamp die opstijgt uit de bossen ze op hun die route tegenkomen en daardoor vergroot hun bereik. Als die bossen verdwijnen, dan verliezen de winden hun vochtigheid veel sneller. Daardoor vallen verder gelegen gebieden ten prooi aan woestijnvorming, zoals in het oosten van Europa gebeurt.

De bossen zijn "waterpompen" die de winden vochtig maken, waardoor ze in verhouding belangrijker zijn dan de oceanen, zegt Nobre. Een grote boom in het Amazonewoud kan tot 300 liter per dag verdampen. Een meting geeft aan dat het Amazonegebied elke dag 20 miljard ton waterdamp produceert. 

Waar bos is, is regen: het is een oude wijsheid van traditionele volkeren, maar de wetenschap heeft die wijsheid pas later ontdekt "omdat ze meer met de ingenieurskunde dan met de natuur bezig was", zegt Nobre.