Opnieuw twijfel over massale olifantensterfte in Botswana

Eerder dit jaar stierven honderden olifanten in een paar maanden tijd. Volgens geschokte experts ging het om de grootste olifantensterfte in de geschiedenis. Na de schok volgde ergernis, omdat de regering amateuristisch en weinig transparant gehandeld zou hebben bij het onderzoek naar de sterfte.

Uiteindelijk kwam uit het onderzoek dat de dieren zijn gestorven aan de dodelijke toxines van de cyanobacterie – of blauwalg. De olifanten zouden van het vervuilde water gedronken hebben en er in hebben gebaad.

Trage reactie

Sommige experts en natuurbeschermers zetten vraagtekens bij dat verhaal en zijn kritisch over het gebrek aan transparantie van de autoriteiten. Ze vrezen ook dat tientallen jaren natuurbeschermingswerk in het zuidelijk Afrikaanse land opzettelijk tenietgedaan wordt.

“Er zijn nog steeds vragen”, zegt Mary Rice van het Environmental Investigation Agency (EIA) in het Verenigd Koninkrijk. “De manier waarop dit aangepakt is, zegt iets over hoe de regering van Botswana denkt over transparantie en openheid.”

Tussen maart en juni stierven honderden olifanten in de Okavangodelta. Volgens officiële cijfers waren het er 350, maar sommige natuurorganisaties stellen dat het er zo’n 700 waren.

Verwarrende informatie

Veel dode olifanten werden gevonden in de buurt van waterpoelen, andere op paden. In sommige gevallen waren ze voorover gevallen, wat erop wijst dat ze snel en plotseling stierven. Ook klonken er gruwelijke verhalen over stervende olifanten die in rondjes renden, of waarvan de poten verlamd waren.

Natuurorganisaties sloegen alarm, maar het duurde nog tot juni voordat de autoriteiten aangaven dat ze de zaak onderzochten. Op die trage actie kwam kritiek van zowel internationale als plaatselijke natuurorganisaties. Het belangrijke onderzoeksmateriaal – de karkassen van de olifanten – lag inmiddels weg te rotten.

Er werden niet meteen monsters genomen voor onderzoek in laboratoria, om de doodsoorzaak te onderzoeken. Daarnaast brachten overheidsinstanties diverse keren verwarrende informatie naar buiten over oorzaken die waren uitgesloten als doodsoorzaak, en over de locaties waar de monsters onderzocht werden.

Pas vorige maand stelde de regering dat de doodsoorzaak was vastgesteld in laboratoria in Zuid-Afrika, Zimbabwe, Canada en Europa. Het is nog onduidelijk waar en hoe precies is vastgesteld dat de neurotoxinen de doodsoorzaak waren.

Mogelijk vergiftiging

Dat het allemaal zo lang geduurd heeft, voedt de speculatie dat de regering wat te verbergen heeft. Een natuurbeschermer die anoniem wil blijven, zegt dat het “door het handelen van de overheid onmogelijk is geworden de ware doodsoorzaak van de in Botswana gestorven olifanten te achterhalen. We gaan er daarom maar vanuit dat de regering zijn doel bereikt heeft.”

Anderen zeggen dat er op z’n minst twijfels zijn aan de onderzoeksconclusie. Niall McCann, bioloog en medeoprichter van National Park Rescue, zegt dat het gebrek aan transparantie de twijfels heeft veroorzaakt. “De uitleg van de Botswaanse regering is een plausibele, maar dat wil niet zeggen dat het de juiste is. Er kan nog steeds ook een andere oorzaak zijn. Een andere ziekte, ook vergiftiging is een mogelijkheid.”

“De oorzaak kan alleen definitief worden vastgesteld door de hersenen van de olifanten gedetailleerd te onderzoeken. Maar er is weinig kans dat dit nu zal gebeuren. De aanvankelijk trage reactie van de regering betekent dat we waarschijnlijk nooit met zekerheid zullen weten wat de olifanten gedood heeft.”

Klein gebied

McCann is zeker niet de enige die vraagtekens zet bij de verklaring van de overheid. Veel experts hebben erop gewezen dat alleen olifanten getroffen lijken te zijn, en niet andere dieren die hetzelfde water dronken. “De grote vraag is, waarom gebeurde er niets met de andere soorten?”, zegt Rice.

Anderen vragen zich af hoe het kan dat de sterfte zich concentreerde in zo’n klein gebied. Een kenner van olifantenziekten, die eveneens anoniem wil blijven, zegt dat de theorie ernstig ondermijnd wordt door de extreme lokalisatie. “Als de doodsoorzaak klopt, hadden we dode olifanten in de hele regio moeten zien.”

Geen overtuigend bewijs

Pieter Kat van LionAid, die uitgebreide ervaring heeft met ziekten bij wilde dieren in Afrika, schreef in een Facebookpost dat het ontbreekt aan essentiële wetenschappelijke informatie bij de claim van de regering dat cyanotoxinen de oorzaak van de sterfte zijn.

“De regering van Botswana heeft nog lang geen overtuigend bewijs geleverd voor de bewering dat de zeer specifieke sterfte onder olifanten direct gerelateerd is aan neurotoxische cyanotoxinen”, schreef hij.

Op het verzoek om een reactie op de kritiek hebben vertegenwoordigers van de Botswaanse regering niet gereageerd. Bij de bekendmaking van de bevindingen afgelopen maand echter suggereerden woordvoerders dat individuele soorten op verschillende manieren kunnen reageren op neurotoxinen. Volgens experts kan dat inderdaad mogelijk zijn, bijvoorbeeld doordat olifanten veel grotere hoeveelheden water drinken en het van andere diepte opzuigen.

Sterke populatiegroei

Mmadi Reuben, de belangrijkste expert diergeneeskunde van de overheid, gaf zelf ook toe dat “er nog veel vragen onbeantwoord zijn.”

Natuurbeschermers maken zich ook zorgen over de houding van de overheid ten opzichte van het lot de grootste olifantenpopulatie ter wereld. Botswana telt meer olifanten dan welk ander land ook. Maatregelen tegen stroperij, inclusief jachtverboden en de opdracht om met scherp te schieten op stropers, hebben in de afgelopen jaren effect gehad. De populatie groeide van 80.000 eind jaren 1990 naar ongeveer 135.000 nu.

Sinds Mokgweetsi Masis twee jaar geleden president werd, nam de stroperij echter weer toe. In de afgelopen jaren ontstonden er ook steeds meer conflicten tussen de dieren en mensen. Masisi trok vorig jaar het verbod op olifantenjacht in.

Het verbod ging vijf jaar eerder in, onder zijn voorganger Ian Khama, die internationaal lof oogstte met zijn beleid.

Ivoorhandel

Masisi schonk kort na zijn aantreden stoelen gemaakt van olifantenpoten aan de leiders van Namibië, Zambia en Zimbabwe, landen die allemaal willen dat het verbod op de verkoop van ivoor wordt opgeheven.

“De jacht weer toestaan, delen van olifanten als relatiegeschenk gebruiken – dit waren statements,” zegt McCann. Er wordt gesuggereerd dat de conflicten tussen olifanten en mensen te maken hebben gehad met de vertraging van het onderzoek.

“Mensen en wilde dieren die elkaar in de weg zitten, is een groot probleem in Botswana,” zegt een natuurbeschermer die anoniem wil blijven. “De autoriteiten hebben weinig actie ondernomen toen de sterfte net begon, omdat ze niet veel geld aan olifanten wilden besteden terwijl zich een menselijke pandemie aandiende.”

Anderen stellen dat het handelen van de overheid past in een breder en tragisch patroon als het gaat om de manier waarop met stropers en dierenhandelaren wordt omgegaan. Er zou sprake zijn van corruptie en “stropers hebben individuen binnen de regering in hun zak, en dat geldt ook voor de politie.”

Verklaring geloofwaardig

Op 22 september werden 27 militairen gearresteerd voor handel in wilde dieren, toen ze terugkwamen uit de regio Okavangodelta.

Niet iedereen denkt echter dat kwaadaardige motieven op de hoogste niveaus de oorzaak zijn van het gebrekkige onderzoek.

Philip Muruthi, natuurbeschermingsexperts bij de African Wildlife Foundation (AWF), zegt dat de overheid inderdaad sneller had kunnen ondernemen en transparanter had kunnen zijn. “Maar de Botswaanse regering neemt natuurbescherming serieus.”

Hij zegt dat de verklaring van de regering voor de sterfte plausibel is. “Dit is al eens eerder gebeurd. En hoewel het niet vaak voorkomt in Afrika, gebeurt het wel.”

Hogere temperaturen

Als de verklaring van de regering klopt, kan dat gevolgen hebben voor het leven van wilde dieren in Afrika op korte en middellange termijn. Natuurlijke bedreigingen voor dieren kunnen toenemen door klimaatverandering en stijgende temperaturen, zeggen wetenschappers.

Zo was de dood van 200.000 bedreigde Saiga-antilopen in Kazachstan in 2015 het gevolg van ongewoon warm weer. Ze gingen dood omdat een bacterie die van nature voorkwam in hun neusholte, dodelijk werd door de hoge temperatuur en luchtvochtigheid.

Wetenschappers stellen ook dat schadelijke algengroei wereldwijd toeneemt nu de temperaturen stijgen als gevolg van klimaatverandering. Dit speelt vooral in zuidelijk Afrika, waar de temperatuur sneller dan gemiddeld stijgt volgens het Internationaal Klimaatpanel.

Stijgende temperaturen verergeren bestaande problemen, zegt ook McCann. “Bij algen betekent dat bacteriegroei. Klimaatverandering is een multiplier als het gaat om bedreigingen, en we zullen in de toekomst meer van dit soort gebeurtenissen zien. Ook de problemen met waterpoelen in Afrika zullen waarschijnlijk toenemen.”