Nietsontziende oorlog tegen bendes in El Salvador: eerst oppakken, dan pas vragen stellen

Het lichaam van Walter Sandoval vertoont verschillende donkere kneuzingen op zijn armen en knieën, evenals een scheur in zijn linkeroog en hoofd, tekenen dat hij geweld heeft ondergaan voordat hij stierf in een Salvadoraanse gevangenis. Zijn verwondingen zijn duidelijk te zien op de foto's die Walters vader, Saúl Sandoval, laat zien.

De 32-jarige Walter was beschuldigd van lidmaatschap van een misdaadbende. Eind maart riep president Nayib Bukele de noodtoestand uit in El Salvador en verklaarde hij bendes zoals Mara Salvatrucha (MS-13) de oorlog. Walter Sandoval is een van de tienduizenden Salvadoranen die sindsdien zijn aangehouden – soms onterecht.

De jonge boer stierf op 3 april op de parkeerplaats van het ziekenhuis in Sonsonate, een gemeente in het westen van het land. Hij werd er, volgens zijn familie, stervende overgebracht van het politiebureau in een nabijgelegen stad in het westen van El Salvador. Vier dagen voordien was hij door de politie aangehouden. “Ze hebben hem gemarteld in de kerkers van het politiebureau”, zegt zijn vader.

De jonge man had met vrienden rondgehangen en was dronken geworden. Kort daarna pakte een politiepatrouille hem op verdenking van bendelidmaatschap, iets wat de familie stellig ontkent. "Hij kreeg geen medische hulp en werd buiten het ziekenhuis voor dood achtergelaten", aldus nog Walters vader.

Grootschalige razzia’s

Sterfgevallen zoals die van Walter passen in een patroon van grootschalige mensenrechtenschendingen die zijn begaan sinds de Salvadoraanse regering begon met massale invallen en razzia’s, in wat de president omschrijft als een frontale strijd tegen de bendes die zijn land in hun greep houden. Sinds eind maart handhaaft Bukele’s regering een noodtoestand die verschillende grondwettelijke garanties heeft opgeschort.

Alles begon in het weekend van 25 tot 27 maart. Toen vermoordden bendeleden op korte tijd 87 mensen, vaak willekeurige voorbijgangers, in een soort wraakactie omdat de regering beloftes zou hebben gebroken die ze had gemaakt tijdens geheime onderhandelingen met de bendes om het moordcijfer laag te houden.

El Salvador torste jarenlang een van de hoogste moordcijfers ter wereld. De 41-jarige Bukele en ook voorgangers van hem, zo onthulden media, verkregen dat bendes minder moorden begingen, in ruil voor bepaalde gunsten voor bendeleden die in de gevangenis zitten.

Sinds de invoering van de noodtoestand in El Salvador, een land van 6,7 miljoen inwoners, is het aantal gewelddadige sterfgevallen scherp gedaald tot gemiddeld drie per dag.

Terroristen

Bendes worden in El Salvador voortaan als ‘terroristische groeperingen’ aangemerkt. Om ze te bestrijden is het grondwettelijke recht op vrije vereniging en vergadering opgeschort. Ook werd het recht op verdediging beperkt en wordt de periode waarin een persoon kan worden vastgehouden verlengd.

Tegenover het gedaalde moordcijfer staat dat op korte tijd ongeveer 48.000 mensen zijn gearresteerd en in voorlopige hechtenis genomen. Allemaal op verdenking van lidmaatschap van een de misdaadbendes die opereren in El Salvador, waaronder MS-13 en Barrio 18. Bijna twee procent van de volwassen bevolking van het land zit nu achter de tralies, en het aantal gevangenen neemt elke dag toe.

Willekeurige arrestaties

Familieleden van gedetineerden en mensenrechtenorganisaties zeggen echter dat er onder de recente arrestanten mensen zijn die geen banden hebben met criminele groeperingen, die opgeteld ongeveer 70.000 leden tellen.

Volgens mensenrechtenorganisatie Amnesty International hebben de Salvadoraanse autoriteiten massale mensenrechtenschendingen begaan, waaronder duizenden willekeurige detenties en schendingen van het eerlijk proces, naast marteling en mishandeling. Volgens berichten worden soms mensen opgepakt na een telefoontje door buren.

President Bukele verwerpt de kritiek. Volgens hem zijn de “schaamteloze” internationale ngo’s die hem terechtwijzen meer bekommerd om de rechten van bendeleden dan het welzijn van Salvadoraanse burgers.

Marteling

De Salvadoraanse mensenrechtenorganisatie Cristosal heeft tot dusver zo’n 2.500 arrestaties als compleet willekeurig weten te vast te stellen. Bovendien zijn volgens de organisatie al minstens 65 mensen omgekomen terwijl ze werden vastgehouden in gevangenissen en politiecellen.

Sommige slachtoffers vertoonden duidelijke tekenen van geweld, zoals gebeurde met Walter en andere gevallen die breed uitgesmeerd werden door de media.

De officiële rapportages die familieleden over deze sterfgevallen ontvangen zijn verwarrend en dubbelzinnig, zoals die van Julio César Mendoza Ramírez (25) die op 15 juli stierf in een ziekenhuis in hoofdstad San Salvador. Volgens de officiële versie van de feiten is hij overleden aan longoedeem, dat wil zeggen dat zijn longen waren gevuld met vocht. Tegelijk werd de zaak nog “onderzocht.”

Leugens

Nabestaanden en mensenrechtenorganisaties sluiten niet uit dat de slachtoffers van Bukele’s oorlog tegen de bendes tijdens hun gevangenschap afgeranseld en gemarteld werden.

“De doodsoorzaak die aan de familieleden in het ziekenhuis wordt meegedeeld wijkt soms af van het wettelijk medisch onderzoek en dat doet vermoeden dat er iets mis is", zegt advocate Zaira Navas van Cristosal. “Er zijn ook families die te horen krijgen dat een hartstilstand de doodsoorzaak was, terwijl het lichaam van hun familielid blauwe plekken vertoont.”

Tegen de beschuldigingen werpen de autoriteiten een muur van stilte op. Ook worden soms geen autopsieën uitgevoerd.

Chronische ziekten

Een bijkomend misbruik is volgens Cristosal dat 30 procent van de 2.500 onterechte aanhoudingen die de ngo vaststelde met chronische ziekten of handicaps kampt. Het is bekend dat gevangenispersoneel zieken hun medicatie weigert.

“We zien gevangenen sterven, niet alleen omdat ze vermoedelijk gemarteld werden, maar ook omdat ze niet de medicatie krijgen die ze nodig hebben”, zegt directeur van mensenrechtenorganisatie FESPAD Henri Fino.

Volgens Fino heeft het overheidsinstituut dat verantwoordelijk is voor het uitvoeren van forensisch onderzoek, IML, alle geloofwaardigheid verloren. Zeker sinds er soldaten werden ingezet om personeelstekorten op te vangen.

Mediaoorlog

Mogelijke blunders door de lokale pers zijn koren op de molen van Bukele, die beweert dat de media en ngo’s in het kamp van de bendes staan.

Zo heeft de pers aandacht besteed aan de zaak van de 21-jarige Elvin Josué Sánchez, die op 18 april in een gevangenis omkwam. De media verwezen naar hem als “de jonge muzikant”, omdat hij saxofoon leerde spelen. Daarnaast werd hij neergezet als een deugdzame burger omdat hij lid was van een evangelische kerk.

Maar verschillende buren uit de geboortestreek van Sánchez getuigen dat hij wel degelijk bekend stond als een actief bendelid. “Hij werd regelmatig gewapend gezien op boerderijen in de omgeving, samen met andere bendeleden, en hij zei tegen de bewoners dat ze niet meer moesten komen opdagen, anders zouden ze worden vermoord”, zegt een inwoner van Sánchez’ gemeente, die anoniem wil blijven.

Millennial dictator

President Nayib Bukele, een actieve twitteraar die soms omschreven wordt als Latijns-Amerika’s eerste millennial dictator, houdt ondertussen vol dat alle recente gevangenen wél bendeleden zijn. Uit opiniepeilingen blijkt dat een grote meerderheid van de Salvadoranen hem steunt.

Maar zelfs al was Sánchez een bendelid, dan nog moest zijn arrestatie hebben plaatsgevonden volgens de geldende procedures, op basis van betrouwbare informatie die zijn banden met een criminele organisatie aantoonde, zeggen mensenrechtenorganisaties. In Bukele’s nietsontziende oorlog tegen bendes geldt tot nog toe: eerst oppakken, dan pas vragen stellen.

Het feit dat Sánchez mogelijk een bendelid was geweest, rechtvaardigde evenmin dat hij zodanig hard werd afgeranseld dat hij er het leven bij liet - mensenrechten van gedetineerden moeten altijd gerespecteerd worden, zeggen geïnterviewden.