14 juli, de feestdag van de Barang

Ze stapt op mij af met vaste tred. Haar hoofd, getooid met een typische Cambodjaanse kramaai-doek, houdt ze fier rechtop als ze praat. Het duurt even voor ik door heb dat deze oudere vrouw Frans tegen me spreekt. Ik ontmoet haar op de markt van Kien Svay in de Cambodjaanse provincie Kandal, op zo’n 20 kilometer van hoofdstad Phnom Penh. Daar heeft ze vroeger nog gewerkt, vertelt ze me. “Voor de Barang”, zoals Fransen - en bij uitbreiding ‘vreemdelingen’- hier genoemd worden.  

Ze gaat ervan uit dat elke Europeaan Barang is en dus Frans begrijpt. Ze spreekt haar woorden heel keurig en voornaam uit, met een accent dat een beetje lijkt op dat van de Provence. Met iets meer nasale klanken dan nodig.  

Maar er zijn niet veel Cambodjanen meer die zich het voormalige Frans Indochina nog herinneren.  

Zicht op de Stille Oceaan 

De Fransen kwamen in de tweede helft van de negentiende eeuw naar Zuidoost-Azië “pour avoir un balcon sur le Pacific” - om het met een omschrijving uit die tijd te zeggen. Ze wilden hun vlag in de regio planten, als tegengewicht voor de veroveringen van de Britten. Die waren onder meer neergestreken in India en Bangladesh en brachten kostbare specerijen mee naar huis. Parijs wilde ook een deel van de koek.  

Vietnam en Cambodja liggen letterlijk tussen India en China en vormden dus een interessant gebied. Later ging ook Laos tot Indochina behoren. Thailand zou neutraal blijven en vormde een buffer tussen Brits en Frans gebied.  

Van ‘ambachtelijk’ bestuur naar administratief 

Vanuit de Vietnamese havenstad Saigon ontdekten de Fransen hun nieuw verworven gebied. Ze moesten bijvoorbeeld eerst uitzoeken of de Mekong-rivier, die dwars door Indochina loopt, voldoende bevaarbaar was voor het transport van goederen. Je kan de expeditie vergelijken met die van Stanley in Congo. 

In de grensstreek tussen Cambodja en Laos, het zogenaamde gebied van de 4000 eilanden, kun je nog een achtergelaten locomotief zien van het treinstel dat goederen over land tot voorbij dit woelig stroomgebied met veel watervallen moest brengen.  

Later, rond de eeuwwisseling, concentreerden de Fransen zich op het uitbouwen van een administratie. Verschillende woorden uit de Khmertaal herinneren daar nog aan. Burgerlijke stand bijvoorbeeld is ‘etaa civel’ (état civil), een contract is ‘congtraa’ (opnieuw met die nasale klank) en wil je er je handtekening onder zetten, zeg je ‘signer’. Boven een politiekantoor staat nog altijd “poste dela police”, met de en la steevast aan elkaar geschreven. Een foute spelling die nooit gecorrigeerd is. 

Gustave Eiffel 

Er is in die tijd heel wat gebouwd in ‘koloniale stijl’. Sommige wijken van Hanoi lijken op het Europa van begin twintigste eeuw. Je vindt er ook de Lon Biên spoorbrug over de Rode Rivier, ontworpen door Gustave Eiffel. Tot aan de Vietnamese onafhankelijkheid in 1954 werd ze genoemd naar Paul Doumer, de toenmalige Franse gouverneur-generaal. De brug raakte zwaar beschadigd tijdens de jaren zeventig en moest later heropgebouwd worden. 

In Cambodja werd Phnom Penh uitgebouwd tot een glamoureuze hoofdstad, naar het voorbeeld van Parijs. Het huidige koninklijk paleis lijkt er al eeuwen te staan, maar werd pas gebouwd in de negentiende eeuw. De architectuur bevat zowel Europese als Cambodjaanse elementen.  

Ook elders in het land vind je die Franse invloed terug. De noordelijke stad Battambang, op zo’n 160 kilometer van de tempels van Angkor Wat, kreeg net als Phnom Penh het stratenpatroon van een dambord en een overdekte markt in art deco-stijl. Als je er rondloopt, kun je je zo voorstellen hoe het eind jaren ‘30 geweest moet zijn om hier het exotisme op te zoeken, ver weg van la patrie.  

Frans chanson 

De Fransen gaven les in hun eigen taal en creëerden zo een elite die de beter betaalde banen kon krijgen. Na hun vertrek bleef het onderwijs nog lange tijd in het Frans, eenvoudigweg omdat er geen andere schoolboeken voorhanden waren. Wie écht wilde studeren, probeerde naar Frankrijk te gaan. Een diploma van een Parijse universiteit staat nog altijd goed op je cv als je in Cambodja indruk wil maken. 

Ook de muziek van de voormalige bezetter bleef naklinken. In de jaren ’60 brachten Cambodjaanse artiesten een eigen versie van Franse chansons. Zoals deze “Et pourtant” van Charles Aznavour uit 1963, gebracht door Sinn Sisamouth. 

Cambodjaanse rock ‘n roll 

Tijdens de Vietnamoorlog introduceerden Amerikaanse soldaten soul en rock in Zuidoost-Azië. Die invloeden werden gretig door de Cambodjanen overgenomen en vermengd met hun eigen muziekstijl. Diezelfde Sinn Sisamouth zou bijvoorbeeld ook Elvis Presley coveren.  

Sisamouth is overleden tijdens de Rode Khmer periode, maar de precieze omstandigheden van zijn dood zijn niet duidelijk. Je ziet zijn portret vandaag nog op veel plaatsen opduiken als herinnering aan die gouden periode van de Cambodjaanse rock ’n roll. 

Vietnamoorlog 

In 1966, ruim tien jaar na de Cambodjaanse onafhankelijkheid, brengt Charles de Gaulle een memorabel bezoek aan Phnom Penh. Hij krijgt er een warm welkom door prins Norodom Sihanouk die enorm naar de generaal opkijkt.  

De Gaulle heeft het in zijn toespraak over vrede, verwijzend naar de Amerikanen die op dat moment in buurland Vietnam het communisme bestrijden. Die oorlog, die in Vietnam zelf de ‘Amerikaoorlog’ genoemd wordt, heeft grote gevolgen voor de hele regio.  

Bommentapijten over (vermeende) communistische doelwitten in Cambodja treffen vooral de plattelandsbevolking. De Rode Khmer kan dat ongenoegen kanaliseren, neemt in 1975 de macht over en maakt een gewelddadig einde aan elke buitenlandse inmenging.  

Woelige decennia 

Pas begin jaren ’90 kan een overgangsbestuur van de Verenigde Naties weer rust en stabiliteit in het land brengen. De vredesmacht brengt de Amerikaanse dollar met zich mee, waar nog altijd mee betaald wordt in Cambodja, en de Engelstalige (pop)cultuur.

Laos wordt na de Vietnamoorlog een communistische staat en veel intellectuelen vluchten weg. De plattelandsbevolking plooit op zichzelf terug. Het voormalige Indochina is door al die omwentelingen en oorlogen in enkele decennia tijd dusdanig veranderd dat de Franse periode veraf lijkt.  

Et maintenant? 

“Comment s’appelle toei”, hoor ik in Phnom Penh af en toe zeggen. Geen idee wie deze verbastering van “Comment tu t’appelles?” ooit geïntroduceerd heeft, maar het is voor veel Cambodjanen het enige zinnetje ‘Frans’ dat ze desgevraagd kunnen produceren. 

Hoewel, in de drie landen merk ik dat een jonge generatie graag opnieuw Frans leert. Uit interesse voor dat deel van hun geschiedenis, als ticket naar Europa of om aansluiting te zoeken bij de Franse expatgemeenschap.  

Deze "Son te sok muk kuch”  is een recente Cambodjaanse cover van de Franse oer-klassieker “Aline”. De tekst verwijst niet naar een in het zand getekend portret dat verdwijnt in een zomerstorm, maar naar een liefje dat door iemand anders wordt ingepikt. Al zullen veel Cambodjanen het origineel niet kennen.  

Het exotisme werkt vandaag in de omgekeerde richting: het staat ‘cool’ of ‘chique’ om een mondje Frans te spreken. Maar het balkon op de Pacific bestaat al lang niet meer.