Oegandese journalisten leven in angst voor spionnen op de redactie

Oegandese journalisten hebben bijna dagelijks te maken met intimidatie en geweld. Tijdens de recente presidentsverkiezingen kregen de journalisten die verslag deden van activiteiten van de oppositie – vaak in beschermende kleding – wekenlang te maken met fysiek geweld. Ze werden zelfs aangevallen bij een gebouw van de Verenigde Naties in Kampala, waar ze na de verkiezingen een item maakten. Die gebeurtenis leidde tot internationale verontwaardiging.

Paradoxaal genoeg wordt de Oegandese president Yoweri Museveni juist gezien als degene die de media liberaliseerde. Het land telt nu honderden (meestal onafhankelijke) mediahuizen, en heeft daarmee een van de meest kleurrijke medialandschappen in de regio.

Omkoperij

In 2018 spraken we met 27 journalisten om meer inzicht te krijgen in de uitdagingen waarmee ze te maken hebben. We trokken een aantal conclusies. Ten eerste betalen mediahuizen lage salarissen en bieden ze weinig ontwikkelingsmogelijkheden aan journalisten. Dit heeft een aantal gevolgen, waaronder het feit dat journalisten vatbaar worden voor zelfcensuur. Een verslaggever van New Vision, de grootste door de staat gefinancierde krant in het land, legde dat zo uit: “Je krijgt alleen betaald voor verhalen die gepubliceerd worden. Daarom schrijf je geen gevoelige verhalen die misschien geweigerd worden.”

Slechte betaling maakt journalisten ook gevoeliger voor omkoping, iets wat volgens de geïnterviewde journalisten vaak voorkomt. Ze gaven ook aan dat op bijna elke redactie spionnen zitten. Die situatie heeft invloed op hoe ze werken en waar ze over schrijven.

Hoewel we deze gesprekken bijna drie jaar geleden gevoerd hebben, laten recente aanvallen op journalisten zien dat de problemen nog steeds bestaan en misschien zelfs erger zijn geworden. Individuele journalisten krijgen het steeds moeilijker. De problematische kanten van het beroep, zoals omkoping en zelfcensuur, kunnen een grotere impact hebben. Door zelfcensuur krijgen Oegandese burgers beperkte informatie, wat de ontwikkeling van de democratie hindert.

Onvoorspelbaar

Journalisten benoemden legale en illegale mechanismen die de overheid gebruikt om hen te controleren. Hieronder vallen bedreigingen, aanklachten van laster, opsluiting en fysiek geweld. Maar wat de vergeldingspraktijken van de overheid vooral verraderlijk maakt, stelden ze, is de onvoorspelbaarheid ervan.

Een verslaggever van het private tv-station NBS zegt dat hij soms kritische reportages maakt waar geen enkele reactie op komt. “Je verwacht het wel, maar er gebeurt wekenlang of zelfs langer niets. Met andere reportages bemoeit de overheid zich wel en krijg je te horen ‘dat dit niet kan’.”

Dit onvoorspelbare gedrag leidt ertoe dat veel journalisten continu werken in angst. Spionnen op de redactievloer verergeren die sfeer. Volgens de geïnterviewde journalisten werken “spionnen” als journalist op redacties van mediahuizen. Ze accepteren beloningen van de overheid in ruil voor publicatie van positieve verhalen over bepaalde politici of geven door dat er wordt gewerkt aan verhalen die gevoelig liggen. Op deze manier kan de regering publicaties tegenhouden.

Wie spioneert?

Deze situatie is niet uniek voor Oeganda. Hoewel er weinig bewijs is, zijn er ook meldingen geweest van dit soort situaties in Zuid-Afrika. Afgaand op onze gesprekken, kunnen we constateren dat overheidsspionnen in Oegandese mediahuizen aanwezig zijn en dat dit een mechanisme is waar de overheid graag gebruik van maakt om de media te controleren.

Sommige journalisten die we spraken, zeiden te weten of te vermoeden wie de spionnen op hun redactie waren. Bijna alle journalisten zeiden voorzorgsmaatregelen te nemen: ze vermijden bijvoorbeeld een samenwerking met deze collega’s of gaan op andere locatie werken zodat minder mensen weten waar ze aan werken.

Soms vragen journalisten ook iemand die ze vertrouwden om gevoelige documenten of het conceptartikel bewaren, zodat het materiaal niet op de redactie te vinden was. Andere journalisten geven aan slechts met één vertrouwde collega samen te werken. Mediahuizen proberen journalisten ook te beschermen door hun naam niet te vermelden bij gevoelige verhalen.

Journalistenorganisatie via WhatsApp

De journalisten met wie we spraken waren het erover eens dat beide zijden – de overheid en de journalistiek – eraan moeten werken om problemen zoals omkoping, spionage, zelfcensuur en intimidatie op te lossen.

Ze gaven aan meer training nodig te hebben op het gebied van wetgeving, zodat ze beter weten welke bescherming de wet biedt. Ook wezen ze op het nut van een journalistenorganisatie waarin ze zich kunnen verenigen en die hun beroep beschermt. Sommige Oegandese journalisten hebben hiertoe al een eerste aanzet gegeven met een WhatsApp-groep onder de noemer Press Freedom Forum, waarin ideeën worden uitgewisseld.

Er is ook een mentaliteitsverandering bij regeringsfunctionarissen nodig. Volgens de journalisten is het van belang dat ze de rol van de journalistiek in de samenleving beter begrijpen, zodat ze zich minder defensief opstellen en niet meteen beledigd zijn als er een kritische vraag gesteld wordt. De journalisten gaven aan dat de overheid onderzoeksjournalisten en politiek verslaggevers zien als onvaderlandslievend als ze proberen informatie te verkrijgen.

Een journalist van de private krant Daily Monitor geeft aan dat het vooral problematisch is om informatie te krijgen van de politie en veiligheidsfunctionarissen. “Als je vragen stelt of om documenten vraagt, zien ze je als een bedreiging.” Een voormalige journalist zegt dat regeringsfunctionarissen moeten beseffen dat ze ten dienste van de bevolking staan, in plaats van dat ze alleen maar de leiding hebben over de bevolking.

Aanzienlijke verbeteringen in de persvrijheid zullen er waarschijnlijk niet komen totdat het leiderschap in het land verandert. In de tussentijd zullen journalisten ondanks de uitdagingen hun werk moeten volhouden. “De mediahuizen die nog overeind staan ondanks de bedreigingen, maken een verschil voor zowel de journalistiek als de samenleving”, klinkt heb bij een voormalige reporter. “De journalisten die hier werken, doen geweldig werk. Ze zijn een belangrijke pijler voor de democratie.”

Karen McIntyre is universitair docent Journalistiek aan de Virginia Commonwealth University in Richmond (VS). Meghan Sobel Cohen is universitair hoofddocent aan Regis University in Denver (VS).

Deze opinie verscheen oorspronkelijk bij IPS-partner The Conversation.