Conservatieven bepalen debat over abortus en zika in Brazilië

"We roepen de samenleving op om een rationeel en mild debat te voeren over herziening van de wet die abortus criminaliseert", zegt advocate Silvia Pimentel. Ze is een van de 23 onafhankelijke experts die toezicht houden op de uitvoering van het VN-verdrag tegen discriminatie van vrouwen (Cedaw). Pimentel is voorstander van abortus in situaties waarin sprake is van "ernstige en onomkeerbare geboorteafwijkingen."

In 1940 werd in Brazilië een wet aangenomen die abortus beoordeelt als illegaal, behalve als het nodig is om het leven van de moeder te redden of als de zwangerschap een gevolg is van verkrachting. Een derde uitzondering, in het geval van anencefalie – waarbij een groot deel van de hersenen bij het kind ontbreken – werd gelegaliseerd in 2012. Het Hooggerechtshof voerde als argument aan dat deze kinderen niet kunnen overleven buiten de baarmoeder.

Bij microcefalie hebben kinderen een kleine schedel en mentale achterstand, maar ze kunnen wel overleven. "In dit geval moeten we spreken over het recht van de vrouw om te beslissen of ze de zwangerschap voort willen zetten, op het moment dat zij en haar partner weten dat er serieuze problemen zijn met het kind", zegt Clair Castilhos van het Nationale Feministische Netwerk voor Gezondheid en Seksuele Rechten. Als het Hooggerechtshof abortus in geval van microcefalie toestaat, zal het gaan om de "vierde uitzondering", zegt ze.

Eugenetica

De kans dat er een uitzondering op de huidige abortuswetgeving komt, is klein. De tegenstanders van legale abortus, aangevoerd door religieuze groepen, noemen het een schending van het recht op leven, een basisrecht van de mens. Zij zijn ook tegen abortus in geval van anencefalie, omdat volgens hen het leven bij de conceptie begint.

In hun campagne via sociale media wordt abortus in geval van microcefalie vergeleken met "eugenetica" of rasverbetering, en ze vergelijken mensen die het recht op abortus in deze gevallen verdedigen met de nazi's.

Débora Diniz, onderzoeker aan het Instituut voor Bio-ethiek Anis van de Universiteit van Brasilia, stelt in interviews en opiniestukken dat eugenetica plaatsvindt als de staat op een autoritaire manier besluiten neemt voor vrouwen, en niet wanneer vrouwen zelf vrij zijn aan gezinsplanning te doen.

Diniz behoort tot een groep juridische experts, feministen en andere activisten die naar het Hooggerechtshof willen om een uitspraak af te dwingen over abortus in geval van microcefalie. Daarbij willen ze de stappen herhalen uit het proces over anencefalie. Dat begon in 2004 en leidde uiteindelijk in 2012 tot een uitspraak.

Anticonceptie

Op 5 februari heeft de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties, Zeid Ra'ad al Hussein, er bij Latijns-Amerikaanse regeringen op aangedrongen diensten op het gebied van anticonceptie en abortus te verbeteren, gezien de verspreiding van het zika-virus in diverse landen in de regio.

Tussen vorig jaar oktober – toen de uitbraak van microcefalie werd vastgesteld en een mogelijke link met het zika-virus werd gelegd – en 30 januari, waren er 404 bewezen gevallen van microcefalie onder pasgeborenen in Brazilië. Naar 3.670 gevallen wordt nog onderzoek gedaan. Sinds oktober overleden er ook 76 pasgeborenen als gevolg van kleine hersenen of problemen met het centrale zenuwstelsel. Tot nu toe is in vijf gevallen een relatie met zika bewezen.

Het zika-virus wordt net als knokkelkoorts en het chikungunya-virus, verspreid door de beet van een geïnfecteerde mug. De belangrijkste symptomen zijn lage koorts, jeuk of huiduitslag, gewrichtspijn en rode, ontstoken ogen. De symptomen zijn doorgaans mild en duren drie tot zeven dagen. De meeste mensen weten niet eens dat ze de ziekte gehad hebben. Dat maakt het moeilijk om het werkelijke aantal gevallen vast te stellen.

Internationale noodsituatie

Overheidsinstanties hadden in 2015 bijna 1,7 miljoen gevallen van knokkelkoorts (dengue) geregistreerd. In dat jaar overleden er 863 mensen aan de ziekte, 82,5 procent meer dan in 2014. Dengue is meer wijdverbreid en dodelijker dan het zika-virus, maar het lijkt veel minder angst te veroorzaken onder de Brazilianen.

Microcefalie, dat alleen een bedreiging vormt voor zwangere vrouwen, heeft veel meer publieke impact. Braziliaanse onderzoekers constateerden een link met zika. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) zegt echter dat een causaal verband tussen het virus en microcefalie nog niet met zekerheid kan worden gelegd. Desondanks noemde de WHO het zika-virus en de mogelijke link met geboorteafwijkingen een "internationale noodsituatie."

Pas toen in Brazilië bleek dat ongeboren baby's schade kunnen oplopen, werd het besluit genomen om muggen te bestrijden. Eind januari mobiliseerde de overheid hiervoor 200.000 militairen en duizenden ambtenaren.

Broedplaatsen

Volnei Garrafa, een opinieleider op het gebied van bio-ethiek, zegt dat de regering de verantwoordelijkheid voor het bestrijden van de mug afschuift op de samenleving, zonder zijn eigen verantwoordelijkheid voor het gebrek aan sanitaire voorzieningen "en vuilnis en stilstaand water overal" te erkennen. Muggen zoeken dergelijke plaatsen uit als broedplaats.

Garrafa pleit voor een Raad voor Bio-ethiek, zoals die ook in Europa bestaan en in sommige Latijns-Amerikaanse landen. Met de huidige samenstelling van het Congres, dat sterk onder invloed staat van evangelische en rooms-katholieke invloeden, is het volgens hem vrijwel onmogelijk om enige beweging te krijgen in de abortuswetgeving. De voorstellen in het parlement richten zich momenteel eerder op het beperken van het recht op abortus in geval van verkrachting, zegt hij.

In de afgelopen decennia heeft het Braziliaanse Hooggerechtshof zich enkele malen uitgesproken over complexe kwesties zoals bioveiligheid en stamcelonderzoek. Experts droegen daaraan bij door controverses over ethische vragen temperen, zegt Garrafa, die tevens oprichter is van diverse Braziliaans en Latijns-Amerikaanse bio-ethische instituten.

In de huidige politieke context kan alleen het Hooggerechtshof een besluit op het gebied van seksuele rechten forceren, zeggen Pimentel, Castilhos en Garrafa. Tegen deze achtergrond is de uitbraak van microcefalie volgens hen "traumatisch", maar hij biedt ook de mogelijkheid tot debat over abortus en de noodzaak van universele toegang tot sanitaire voorzieningen, zeggen ze.