Rwandese sloopdrift maakt inwoners dakloos

De Rwandese overheid wil gezinnen die verspreid op het platteland wonen, samenbrengen in dorpen die imidugudu genoemd worden. Op die manier kan de regering hen gemakkelijker voorzien van elektriciteit, water, onderwijs en zorgen voor veiligheid.

Een deelprogramma, de vervanging van huizen met rieten daken door modernere constructies, baart hulporganisaties zorgen. Vorig jaar werden huizen van Batwa-pygmeeën vernield door de overheid.

De zaak ligt complex en hangt samen met de vele etnische spanningen die Rwanda achtervolgen en de pogingen die het land doet om welvarender te worden.

Geen hutten meer in Kigali

Los van de alom aanwezige bouwdrift, is de omvang van de Rwandese huisvestingsplannen het meest zichtbaar in de noordwestelijke stad Rubavu, voorheen Gisenyi, aan de grens tussen Rwanda en de Democratische Republiek Congo. Aan de Rwandese kant van de grens staan stevige huizen van steen en beton, vaak nieuw of nog in aanbouw. Aan de andere kant van de grens staan op nog geen 200 meter afstand de smerige krotten van de chaotische stad Goma.

In de hoofdstad Kigali bestaan de met tin of plastic bedekte hutten die kenmerkend zijn voor zoveel ontwikkelingslanden, niet meer. En dat terwijl de verstedelijking voortwoedt met meer dan 6 procent per jaar. Kigali telt 1,2 miljoen inwoners. De huizen in de armste buurten van Kigali zijn klein en dicht op elkaar gebouwd, maar ze zijn stevig.

Ongeveer 80 procent van de Rwandese bevolking van 11 miljoen inwoners woont op het platteland. Ook daar staan veel solide huizen. De betere zijn van steen en hebben dakpannen, de eenvoudiger huizen zijn van kleistenen en hebben een dak van golfplaten.

Batwa-gezinnen

Tot 2010 leefden de allerarmsten in hutten van kleinstenen en rieten daken of hutten met vlechtwerk en leem, die bekend stonden als nyakatsi. Deze hutten zijn door de overheid afgebroken, onder een campagne genaamd Bye-Bye Nyakatsi.

 Volgens de overheid woonden 120.000 gezinnen eind 2009 in huizen met rieten daken. "Vorige maand waren dat er nog 18.000", zegt James Musoni, de minister die verantwoordelijk is voor het programma. "Binnen een paar maanden zijn we klaar met de operatie."

Politici en ambtenaren weten echter niet duidelijk uit te leggen waarom ze de huizen van mensen afbreken als een gezin niet direct overgeplaatst kan worden naar een "modern" huis. Sommige ambtenaren spreken over brandgevaar, vanwege de grootschalige aanleg van elektriciteit. Anderen wijzen op de gevaren van slangen en insecten in de daken en het feit dat rieten daken bij regen lekken.

De overheid verwijderde de rieten daken en verwoestte soms de complete huizen van 720 Batwa-gezinnen, zonder dat eerst voor alternatieve huisvesting was gezorgd. "Dat is catastrofaal geweest", zegt Ildephonse Niyomugabo van Coporwa, een organisatie uit Kigali die zich inzet voor de Batwa-pygmeeën.

"Ongeveer honderd gezinnen hebben inmiddels een nieuwe woning. De rest leeft onder erbarmelijke omstandigheden. Soms wonen er zes gezinnen in één huis zonder ramen of deuren, terwijl ze wachten op de bouw van hun nieuwe huis.

Hutu's en Tutsi's

Pogingen van Coporwa om de zaak van de Batwa-pygmeeën aan te kaarten, werpen een interessant licht op de staat van het publieke debat in Rwanda. Coporwa benaderde de staatskrant, Rwanda Radio en de staatstelevisie voor verslaggeving, maar vond geen gehoor. Een particulier radiostation in Kigali, City Radio, maakte wel zendtijd vrij. Coporwa leverde zelf een reportage aan de zender.

Faith Mbabazi van Rwanda Radio verklaart dat haar zender wel aandacht heeft besteed aan de huisvestingsproblemen, maar niet vanuit het perspectief van Corporwa. Die organisatie richt zich volgens haar alleen op de Batwa, terwijl ook andere Rwandezen te maken hebben met de sloop. De zender besteedde aandacht aan de affaire zonder de etniciteit van de betrokken Rwandezen te noemen.

Die benadering komt voort uit de extreme gevoeligheid die in Rwanda ontstond als het gaat om het noemen van de etnische achtergrond van groepen in de media, na de genocide in 1994. In dat jaar leidde hate speech op de Rwandese radio tot een massale slachtpartij waarbij Hutu's probeerden Tutsi's uit te moorden.

Rwandezen stuiten tegenwoordig nog geregeld op massagraven en botten bij de aanleg van wegen, huizen en terrassen voor de landbouw.

Suggereren dat de sloop van de huizen van Batwa-pygmeeën te maken zou hebben met discriminatie, is in Rwanda ondenkbaar.

Druk van president Kagame

Er zijn ook geluiden dat de problemen te maken hebben met de druk die de Rwandese president Paul Kagame uitoefent op de districtsleiders. Zij tekenen een persoonlijk prestatiecontract met de president, die de reputatie heeft hoge eisen te stellen als het gaat om het bereiken van gestelde doelen. Bij de verkiezingen is het niet de plaatselijke bevolking die slecht presterende districtsleiders wegstemt, maar de regerende partij die hen onder druk zet zich terug te trekken, zegt een Rwandese journalist van een staatskrant. Tegelijkertijd wordt goed presterende leiders een extra beloning in het vooruitzicht gesteld.

Het gevolg is dat lokale leiders vaak te veel oog hebben voor resultaat en te weinig voor de sociale kant van het verhaal. James Musoni erkent dat bij de sloop van de huizen van de Batwa-bevolking een fout is gemaakt. "Sommige gezinnen zijn daarbij erg geschaad." Niyomu van Coporwa bevestigt dat, voor zover de organisatie daar zicht op heeft, de premature sloop van huizen inmiddels gestopt is.

Het Batwa-volk wordt volgens Survival International, een organisatie die zich inzet voor inheemse volken, het meest gemarginaliseerd binnen de Rwandese samenleving.