Extreemrechts probeert macht te heroveren in Brazilië

Jair Bolsonaro, voormalig legerkapitein en de presidentskandidaat van de kleine Sociaal-Liberale Partij (PSL), heeft altijd de militaire dictatuur in Brazilië (1964-1985) verdedigd, ook de praktijken van foltering en uitroeiing.

Voorop in de peilingen

Sinds de voormalige president Luiz Inacio Lula da Silva (2003-2011) op 31 augustus te horen kreeg dat hij niet mag meedoen aan de verkiezingen, ligt Bolsonaro voorop in de peilingen. De droom van rechts en van de militairen om na drie decennia weer een hoofdrol te spelen is tot leven gewekt.

Een aanval op Bolsonaro, op 6 september, heeft zijn positie voor de presidentsverkiezingen, waarvan de eerste ronde zal worden gehouden op 7 oktober, nog versterkt, maar er zijn twijfels over de duurzaamheid van dit effect.

Geen banden met corruptie

De vastberaden strijd tegen corruptie en criminaliteit zijn de belangrijkste thema’s die zijn kiezers mobiliseren, zegt Felipe Marques, een 38-jarige informaticus die nu economie studeert aan de universiteit in Rio de Janeiro.

Hij steunt de voormalige militair. Van alle presidentskandidaten is “hij de enige die niets met de corruptiezaken te maken had”, een zeldzaamheid voor iemand die bijna 28 jaar parlementslid was. Hij heeft zich gepositioneerd als “de enige” die in staat is om de openbare veiligheid te verbeteren,  en de “bandieterij” die zich over het land heeft verspreid en “chaos” heeft veroorzaakt in Rio de Janeiro, hard aan te pakken.

Tien of twintig bandieten dood

Een politieagent die “tien of twintig bandieten doodt, met tien of dertig schoten elk, moet worden gedecoreerd en niet worden vervolgd door justitie”, zei Bolsonaro op 28 augustus in een interview met TV Globo.

Met zijn discours van geweld tegen criminaliteit, met onder meer vrij wapenbezit zodat burgers zich kunnen verdedigen, bekoort hij 22 tot 26 procent van de kiezers, zeggen de enquêtes. Onveiligheid is een van de grootste bezorgdheden van de Brazilianen.

“De mensen voelen zich onveilig in een van de meest gewelddadige landen ter wereld, misschien alleen te vergelijken met een aantal landen in Afrika en Latijns-Amerika, en denken dat je het alleen kunt oplossen met nog meer brutaal geweld”, zegt socioloog Elimar Nascimento, hoogleraar aan de Universiteit van Brasilia.

Politiek beu

Wat ook meespeelt is dat “de bevolking de politiek beu is en iemand zoekt die haar tegenpool is, maar hun verlangen naar het nieuwe wordt belichaamd door een oude politicus.”

Bolsonaro hoeft zich daarom niet langer in te zetten voor de verkiezingscampagne, door het land te reizen of op televisie te verschijnen, “zijn adepten doen de propaganda voor hem”, zegt Nascimento.

Dat komt de kandidaat goed uit, aangezien hij tijdens een campagnebijeenkomst in Juiz de Fora, 160 kilometer van Rio de Janeiro, met een mes werd aangevallen en is opgenomen in het ziekenhuis in São Paulo.

Waarschijnlijk zal hij pas na de eerste ronde terug de straat op kunnen en voor de media verschijnen.
De aanvaller, blijkbaar een eenzame man, handelde om persoonlijke redenen.

Geen herinnering aan de dictatuur

Dat Bolsonaro een militair is en de gepensioneerde generaal Hamilton Mourão als vicepresidentskandidaat heeft, van de obscure Braziliaanse Vernieuwende Arbeiderspartij (PRTB) bovendien, kost Bolsonaro geen stemmen, integendeel, het levert hem extra steun op.

“Wie jonger is dan vijftig, heeft geen herinnering aan de dictatuur, jonge mensen hebben niet het minste idee wat het is, en voor hen beschikt het leger over de kracht die bandieten afschrikt”, zegt Nascimento.

Daarnaast vormen leger, familie en kerk een Heilige Drievuldigheid die groot vertrouwen geniet bij Brazilianen, aldus de socioloog.

Verschillen met Europa

De opkomst van extreemrechts in Brazilië verschilt op veel vlakken van die in Europa, zegt Nascimento. In Europa was er de traumatische ervaring van het nazisme en fascisme, maar nu voedt het zich met xenofobie tegen immigranten, terwijl het in Brazilië groeide door “verontwaardiging over politici”.

“Het klimaat van openbare onveiligheid is een andere voedingsbron, een klimaat dat vrijwel afwezig is in Europa.”

Het “bolsonarismo” is een fenomeen in de rijkste en hoger opgeleide lagen, vooral bij jonge mannen. Het is waarom Bolsonaro in Brasilia, de stad met de hoogste inkomens van het land, de grootste steun vindt: ongeveer een derde van zijn kiezers woont er.

Naar tweede ronde

Die gegevens wijzen erop dat Bolsonaro wellicht naar de tweede ronde gaat, aangezien hij over een stevige basis van meer dan 20 procent beschikt.

Maar doordat ook de afkeer van Bolsonaro groot is, zal hij de tweede ronde op 28 oktober verliezen, voornamelijk door de stemmen van vrouwen en armen, de twee meerderheden in het electoraat van dit land met 208 miljoen mensen.

Maar zonder een overwinning zal zijn campagne, met zijn “gewelddadige toespraken”, zeer negatieve gevolgen hebben voor de openbare veiligheid, zegt Silvia Ramos, psychologe en onderzoekster stedelijk geweld bij het Studiecentrum voor Veiligheid en Burgerschap van de Candido Mendes- universiteit in Rio de Janeiro.

Schieten om te doden

Zijn discours klinkt als “een toestemming voor politieagenten om te schieten om te doden en de wetten te negeren, wat het veiligheidsbeleid kan besmetten.” Brazilië telt een hoog aantal mensen dat is vermoord in vermeende botsingen met politiediensten.

Dat het leger efficiënt is om het criminele geweld in te dammen, bleek niet in Rio de Janeiro, waar de openbare veiligheid sinds februari 2018 een bevoegdheid van het leger is. “Het is een ramp geweest, het is geen maatregel om te herhalen”, zegt Ramos. Het aantal schietpartijen in de stad nam toe, net zoals het aantal doden en het gevoel van onveiligheid onder de bewoners.

Het is niet iets wat de aanhangers van Bolsonaro ontmoedigt. Militairen kampen met financiële en juridische beperkingen wanneer ze optreden op plaatsen waar “de misdaad wortel heeft geschoten en chronisch is geworden omdat vorige regeringen bandieten als normale mensen hebben behandeld”, zegt Marques.

Steun van hoge militairen

Voor Ramos is het legitiem dat wie bij politie en leger zat kandidaat is bij de verkiezingen, maar het zijn geen militaire kandidaturen en men moet er het leger niet bij betrekken, benadrukt hij.

Toch vindt generaal Eduardo Villas-Boas dat de legitimiteit van de toekomstige regering in twijfel kan worden getrokken als gevolg van de aanval op Bolsonaro, zo vertelde hij op 9 september aan de krant Estado de São Paulo.

Deze en andere openbare commentaren van actieve militairen geven aan dat het leger, of toch minstens een deel daarvan, posities inneemt ten voordele van de oud-kapitein.

De kandidatuur van Bolsonaro en Mourão kan rekenen op “een verzameling van uniformen en toga's”, zei journaliste Maria Cristina Fernandes in haar column van 6 september in de krant Valor Económico. Ze verwees daarmee naar de steun die beide kandidaten hebben bij leger en gerecht.

Dat hoge militairen partij kiezen kan het imago van het leger nog meer beïnvloeden. Het negatieve beeld van het dictatoriale avontuur van 1964-1985 is nog steeds niet uitgewist.