Experte Brautigam legt fabels over Chinese kolonisering van Afrika bloot

Dit artikel is de door Chinasquare vertaalde versie van "The Zambezi Valley: China's First Agricultural Colony?" Fiction or Fact?, een blogartikel op de blog China in Africa: The Real Story van professor Brautigam.

Meer dan vier jaar geleden publiceerde Loro Horta, toen doctorandus aan de S. Rajaratnam School of International Studies (RSIS) in Singapore, een reeks verhalen waaronder De Zambezi vallei: China’s eerste landbouwkolonie? op de website van het Center for Strategic International Studies (CSIS), nadien herhaald in Voedselzekerheid in Afrika: China’s nieuwe rijstkom op Jamestown Foundation China Brief. In deze publicaties deed hij sterke uitspraken over de Chinese belangen in de landbouw van Mozambique: “China” wilde in Mozambique door Chinese boeren rijst laten kweken om die naar China te zenden, en was bereid daarvoor 800 miljoen dollar te investeren.

Landroof

Ik heb die tekst gelezen, zoals zovele anderen. Hij wordt regelmatig geciteerd als een typisch voorbeeld van de Chinese "landroof". Hij verscheen in een dikwijls geciteerd tijdschrift over landroof gepubliceerd door het International Food Policy Research Institute en werd geciteerd in een gezaghebbende studie over landroof in Afrika door een gezamenlijk FAO-IFAD-IIED team en in een nieuwe studie door twee onderzoekers van Standard Bank. Het is een belangrijke bijdrage tot de overtuiging dat "China" in Afrika voedsel wil kweken om het naar China te exporteren.

Maar er is een probleempje: heel weinig van wat in deze sensationele commentaar geschreven staat blijkt echt.

Daar het verhaal mij intrigeerde, heb ik Mozambique opgenomen in het veldwerk voor mijn boek The Dragon’s Gift. Ik reisde naar Mozambique in de zomer van 2009. Zo te zien deed Horta geen veldwerk voor zijn onderzoek (hij vermeldt er ook geen in zijn referenties). Geen enkele van de Mozambikaanse experts waarmee ik sprak was door hem gecontacteerd. Horta gaf geen referenties van interviews in Mozambique of enige ander nieuwsbericht dat zijn beweringen kan onderbouwen. Ik heb hem later geschreven en gevraagd of hij mij feitelijke bewijzen voor zijn beweringen kon bezorgen. Hij antwoorde dat hij zijn bronmateriaal en nota’s niet kon vinden.

Mythes

Na mijn terugkeer uit Mozambique schreef ik al over het gebrek aan staving voor de beweringen van Horta in een artikel van 2009 voor China Quarterly en in The Dragon’s Gift. Sigrid Ekman, een Noorse onderzoekster, ging nadien naar Mozambique om er onderzoek te doen voor haar masterthesis. Ze kwam tot hetzelfde besluit: een groot deel van het verhaal was uitgevonden, of beleefder gezegd, samengepuzzeld uit geruchten, vergissingen, en een klein beetje belangen.

Maar mythes op het internet leiden een eigen leven. Vandaag, 12 januari 2012, kreeg ik peer review commentaren op een kort artikel over het landbouwengagement van China in Afrika dat ik schreef voor IFPRI. Een van de lectoren drong aan dat ik rekening zou houden met “de research van Horta”. Jammer genoeg krijg ik van IFRI daarvoor niet genoeg plaats.

Het is vervelend een paper van een student in het publiek af te breken. Gewoonlijk krijgen we de kans een peer review te maken in een meer professionele en discrete manier vooraleer een tekst gepubliceerd wordt. Maar CSIS liet destijds geen peer review uitvoeren van het artikel van Horta. Niettemin had ik deze blog eigenlijk allang moeten posten.

Ontkracht

Ten eerste bespreekt Horta China’s “groeiende vraag naar voedsel uit Afrika”, waarbij hij als bewijs de algemene toename van het verbruik van “zeevruchten, rijst, sojabonen, suiker, granen en andere gewassen” in China aangeeft. Maar, tussen 2000 en 2009, heeft geen enkel Afrikaans land rijst, sojabonen, suiker of granen naar China uitgevoerd (sommigen hebben zeevruchten en sesamzaad uitgevoerd). Dit is niet echt een stevig bewijs van China’s vraag naar voedsel uit Afrika.

“China’s zoektocht naar nieuwe landbouwgronden heeft Beijing in de voorbije twee jaar gebracht tot het agressief nastreven van grote leasingcontracten voor land in Mozambique, in het bijzonder in de meest vruchtbare zones, zoals de Zambezivallei in het noorden en de Limpopovallei in het zuiden.”

Gebeurde dit echt? De studie van Sigrid Ekman, die in een recent politiek bulletin in Mozambique samengevat werd door Joseph Hanlon, “noteert dat het intussen afgeschafte Bureau voor de Zambezivallei (Gabinete de Promoção do Vale de Zambêze, GPZ) erg probeerde Chinese investeringen aan te trekken, maar daarin mislukte” . Het waren dus niet de Chinezen die “aggressief” grote leasingcontracten nastreefden, maar het promotiekantoor van de Zambezivallei dat agressief Chinese investeringen zocht.

“De Chinese interesse in de Zambezivallei startte in midden 2006, wanneer de Chinese staatsbank Exibank [sic] een zachte lening voor 2 miljard dollar aan de Mozambikaanse regering gaf om de Mpanda Nkua mega-dam te bouwen op een sectie van de Zambezi in de provincie Tete.”

 In feite heeft geen enkele Chinese bank ooit een lening geveven voor Mpanda Nkua. Er waren wel gesprekken over een Chinese financiering (door China Eximbank) voor de Mpanda Nkua dam, maar dit project ging niet door.

Leasing

“Sinds dan is China begonnen met grote stukken land in leasing te vragen om er Chinese megaboerderijen en veeboerderijen op te richten. Er werd gemeld dat in juni 2007 een intentieverklaring ondertekend werd waaronder aanvankelijk 3000 Chinese kolonisten naar Zambezia en de provincie Tete zouden verhuizen om er boerderijen op te zetten in de vallei. Volgens een Mozambikaans ambtenaar zou het aantal Chinezen uiteindelijk kunnen oplopen tot 10.000. Maar het bekend maken van de deal lokte zoveel verontwaardiging uit dat de regering van Mozambique verplicht werd het hele verhaal als een verzinsel af te doen.”

Misschien was het wel echt een verzinsel. In een verhaal uit 2007 stelt Horta dat het om 20.000 Chinezen gaat. Ik heb geprobeerd om daar meer over te weten te komen in Mozambique. Maar niemand die ik ter plaatse ondervroeg herinnerde zich iets over een dergelijke grote verontwaardiging. In de pers kon ik evenmin iets vinden over de veronderstelde intentieverklaring of over de verontwaardiging (ik huurde een universiteitsstudent om de kranten van vier jaar te doorzoeken op sporen van Chinese engagementen in de landbouw). Niemand van de dozijnen mensen waarmee ik sprak, burgers, leden van denktanks, donoren, academici, kon zich iets herinneren. Ik begon het hele verhaal erg dubieus te vinden.

Indien Chinese investeerders echt leasingovereenkomsten voor grote lappen grond wilden, dan hadden ze er ongetwijfeld enkele kunnen ondertekenen. Inderdaad, volgens een studie van Oakland Institute in 2012, “gaf Mozambique concessies aan investeerders voor meer dan 2,5 miljoen hectare grond tussen 2004 en einde 2009″ , en dit gebeurde bijna volledig aan Europese en Zuid-Afrikaanse investeerders, op hun lijstje kwamen geen Chinese investeerders voor.

“Eén ding lijkt vast te staan: China is vast van plan om Mozambique om te vormen tot één van zijn belangrijkste voedselleveranciers, in het bijzonder van rijst, het hoofvoedsel in China. De analyse van de Chinese activiteiten in de vallei de jongste twee jaar levert sterke aanwijzingen over China’s intenties.”

Volgend op deze stelling heeft Horta een aantal echte feiten verzameld, zoals het Chinese hulpprogramma, de interesse in de bouw van stuwdammen, wegen en in de modernisering van havens, en vermoedt daaruit dat deze belangstelling “duidelijk bedoeld is om de productie van voedsel te maximaliseren en de uitvoer ervan naar China te vergemakkelijken.” Dat is wel erg kort door de bocht. De Chinezen zijn geïnteresseerd in de bouw van infrastructuur in heel Afrika, maar ik denk niet dat men daaruit kan besluiten dat dit het bestaan bewijst van een masterplan om de Chinezen te voeden.

Investeringen en productie

Daarna doet Horta wat mij betreft zijn meest kolossale bewering:

“Begin 2008 heeft de Chinese regering beloofd 800 miljoen dollar te investeren in de Mozambikaanse landbouw…”

Ik heb daarvan geen enkele aanwijzing gevonden op geen enkele plaats in Mozambique of erbuiten. De mensen stonden verstomd wanneer ik er naar vroeg. Niemand wist er iets van, zelfs niet als een gerucht. Het gebeurt dikwijls dat ik de bron van een grote fout kan ontdekken, maar hier ben ik er niet in geslaagd. Het spoor begint gewoon bij Horta.

“…met de bedoeling de rijstproductie op te drijven van 100.000 ton tot 500.000 ton per jaar binnen vijf jaar.”

Het objectief om de rijstproductie op te drijven is van Mozambique, niet van China. De hoeveelheid die hier vermeld wordt komt overeen met het tekort tussen lokale productie en lokale behoeften, dat toen door invoer gedekt werd. Dat maakt de volgende bewering van Horta des te verbazingwekkender:

“De verhoogde rijstproductie van Mozambique is duidelijk bedoeld voor export naar de Chinese markt, aangezien rijst slechts voor een klein deel van het Mozambikaans dieet instaat.”

 Het is evident dat Horta de Mozambikaanse consumptie- en invoerstatistieken voor rijst niet bekeken heeft.

“Met dit objectief als leiddraad financiert China de oprichting van het Advanced Crop Research Institute en verschillende andere kleine landbouwscholen verspreid over het land.”

Horta “bewijst” hier de Chinese plannen om Mozambique als zijn rijstbasis uit te bouwen met een echt bestaand project – het Umbeluzi/Boane agro-technologisch onderzoeks- en demonstratiecentrum, één van 20 dergelijke centra die China over heel Afrika bouwt als onderdeel van zijn hulpprogramma. 

“Meer dan 100 Chinese landbouwspecialisten bevinden zich momenteel in Mozambique, waaronder teams van het Hunan Hybrid Rice Institute, China’s topinstituut op dit gebied.”

Ik vond geen aanwijzingen dat China ooit 100 landbouwspecialisten naar Mozambique stuurde. Vermoedelijk verwart Horta hier met het Chinese engagement om 100 landbouwspecialisten naar Afrika te sturen. Het klopt wel dat het Hunan Hybrid Rice Institute een team naar Mozambique zond. Later besliste dit instituut mee te doen aan de aanbesteding om het door China betaalde agro-technologisch demonstratiecentrum in Liberia te leiden, niet dat in Mozambique. Vermoedelijk was hun bezoek in verband met de beslissing voor welk project ze zouden gaan.

“Andere belangrijke projecten omvatten de bouw van talrijke irrigatiewerken en –kanalen in de vallei.”

Ik ben niet zeker waarove Horta het hier heeft, maar misschien gaat het over het bescheiden project in de provincie Gaza dat door de provincie Hubei gerund wordt. Uit Hubei komt ook de firma die verantoordelijk is voor het met Chinese hulp gebouwde agrotechnologisch demonstratiecentrum (zie verder). De provincie Hubei is verzusterd met de provincie Gaza en heeft zich in dat kader geëngageerd om op 300 hectare de mogelijkheden van geïrrigeerde rijstbouw in Mozambique te demonstreren. In de jaren 2009/2010 hadden ze al 35-40 hectares bebouwd en in 2010 hebben ze land bijgevraagd.

“Het opheffen van invoerrechten door de Chinese regering voor 400 Mozambikaanse producten, waaronder rijst, zal de uitvoer van voedsel naar China verder vergemakkelijken.”

China heeft de invoerrechten op 400 producten niet voor Mozambique alleen opgeheven, maar voor alle Afrikaanse landen met een laag inkomen. Rijst staat niet op die lijst.

“Het idee om duizenden Chinese kolonisten in de vallei te vestigen heeft ter plaatse grote verontwaardiging veroorzaakt, en velen vrezen voor een herhaling van dias negros (de zwarte dagen van onderdrukking).”

Hier opnieuw konden mijn onderzoeksassistent noch ikzelf éen enkel Mozambikaans nieuwsbericht vinden dat deze “grote verontwaardiging” meldde. Evenmin konden mensen die ik tijdens mijn bezoek interviewde zich hiervan iets herinneren.

“De uitvoering van belangrijke projecten zoals de bouw van een stuwdam ,en de financiering voor de Catembebrug – een belangrijk project dat de hoofdstad Maputo via de baai zal verbinden met het Catembedistrict aan de overkant, worden nu door de Chinezen verbonden aan toegevingen betreffende de leasing van landbouwgrond… In plaats van duizenden Chinese kolonisten lijkt het nu meer waarschijnlijk dat er slechts enkele honderden of misschien duizend zullen verhuizen naar de vallei in de komende jaren. De Chinezen zullen de grote boerderijen leiden, de gesofistikeerde landbouwwerktuigen besturen en onderhouden,en de kanalen onderhouden, terwijl Mozambikaanse werklui de meeste handenarbeid zullen verrichten.”

Dit lijkt een zuivere gissing te zijn. Er wordt geen staving geleverd of referenties naar interviews of nieuwsberichten die deze bewering zouden ondersteunen. 

Geen rijstkom voor China

Mijn bedoeling met dit artikel is niet te beweren dat de Chinezen geen belangstelling hadden voor investeringen in de landbouw van Mozambique. Die is er geweest. In maart 2006 maakte een Chinese delegatie een rondreis in de landbouwzones van Mozambique, alhoewel niet duidelijk is of het ging om investeringsplaatsen te vinden ofwel om de beste locatie te vinden voor het beloofde agrotechnologisch demonstratiecentrum. Misschien wel om beide.

De auteurs van het FAO/IIED/IFAD rapport van 2009 hebben COFCO, het Chinese staatsbedrijf voor de handel in granen en oiliehoudende zaden geïnterviewd. Die vertelden dat “ze betrokken waren in discussies over een grote landconcessie om rijst en sojabonen te kweken in Mozambique, maar dat deze deal vandaag nergens stond.” Hun belangstelling was echt, maar veel kleiner en gewoner dan het lijkt in de geschriften van Horta.

Sergio Chichava, een andere Mozambikaanse onderzoeker, toonde aan dat tussen 2000 en 2009 vijf Chinese investeringen in de landbouw het akkoord kregen van de Mozambikaanse regering. Het afgebroken COFCO-project was daarbij, het werd in 2005 goedgekeurd voor 6 miljoen dollar. De vier andere projecten waren gemiddeld goed voor slechts 615.000 dollar, en een daarvan was het project van Hubei Liangfeng voor iets meer dan één miljoen dollar.

Niets van dit alles ondersteunt het idee dat “China” de bedoeling had in Mozambique een landbouwkolonie te vestigen, of van de Zambezivallei China’s rijstkom te maken. Mijn veronderstelling is dat Horta, die toen een student was, zijn paper ineengeknutseld heeft met stukjes echte gebeurtenissen gehaald van het internet, gekruid met geruchten. Maar indien iemand anders er een andere mening over heeft, of bewijzen (in de ene of de andere richting), dat hij ze dan maar post. Ik ben benieuwd.