Braziliaanse crisis doet sociale bewegingen herleven

"Dit is het moment van de burgermaatschappij", zegt politicoloog Breno Bringel (Universiteit van de Staat Rio de Janeiro). Hij ziet een vernieuwende kracht bij de jongeren uit de periferie.

President Rousseff, die van begrotingsfraude wordt beticht, zal maar moeilijk aan het politieke proces en haar afzetting kunnen ontsnappen. En de belangrijkste politieke leiders en partijen worden beschuldigd van betrokkenheid bij het enorme corruptieschandaal rond staatsoliebedrijf Petrobras.

Antipolitiek

De massademonstraties tegen Rousseff kanten zich fel tegen de politiek. Oppositieleiders die zich bij het protest willen aansluiten, worden uitgejouwd en uit de demonstraties gezet.

In demonstraties voor Rousseff heerst die antipolitieke sfeer niet, maar een groot deel van de manifestanten maakt duidelijk dat ze niet de straat opgaan om de regering te steunen maar om zich tegen de afzettingsprocedure te verzetten omdat die antidemocratisch zou zijn en het resultaat van een rechts offensief.

Einde van een cyclus

"Het is het einde van een cyclus", zegt Bringel. Wanneer Rousseff geschorst wordt om zich in de Senaat te kunnen verantwoorden, een proces dat zes maanden kan duren, zal er een ander soort manifestaties komen, voorspelt hij.

"Het zullen kritischer manifestaties zijn, met een meer divers publiek, met meer armen uit de stedelijke rand en werknemers die niet aan de polarisering (voor of tegen de afzetting van de president) hebben meegedaan, omdat die de politieke realiteit te veel simplificeert."

In de nieuwe cyclus zal het over stedelijke kwesties gaan, zoals over het recht op een betere gezondheidszorg, beter onderwijs en betere woningen. Of dat meer mensen op de been zal brengen is niet zeker, zegt Bringel.

Hij verwijst naar de jongeren die in juni 2013 de straat opgingen om te protesteren tegen de tariefverhoging in het openbaar vervoer. De hoge kostprijs van het WK voetbal in 2014 verhitte de gemoederen nog meer. Het leidde tot massademonstraties in heel het land en confrontaties met de politie. Maar het protest doofde uit.

Onvoorspelbare gevolgen

De huidige golf van manifestaties begon in maart 2014. Ze keerden terug naar de politieke machtsstrijd, met voor- en tegenstanders van de afzetting van de president.

"De klassenstrijd is opnieuw aangewakkerd", zegt João Pedro Stédile, leider van de Beweging van Landarbeiders Zonder Grond (MST). "De gevolgen zullen onvoorspelbaar zijn, met meer sociaal bewustzijn en meer positieve energie in de samenleving."

Stédile verdedigt Rousseff en noemt vicepresident Temer en de andere opposanten "coupplegers". "Ze zijn een kort leven beschoren omdat ze geen programma hebben om de economische, politieke, sociale en milieucrisis op te lossen. Ze vertegenwoordigen ook de meerderheid van de Brazilianen niet."

Sociale beweging zit in de lift

Volgens Stédile zit de sociale beweging in de lift, met alleen al dit jaar honderden acties en manifesten met miljoenen handtekeningen. Voor 2013 ging het de andere kant op, een gevolg van het oprukkende neoliberalisme, "de ideologische nederlaag van het socialisme op internationaal vlak, en de vergrijzing van traditionele klassenorganisaties zoals de vakbonden en studentenbewegingen."

Toen Luiz Inácio Lula da Silva, partijgenoot van Rousseff, president werd in 2003, leidde dat paradoxaal genoeg niet tot een toename van de sociale mobilisatie, toch de basis van zijn Arbeiderspartij (PT) en zijn verkiezingsoverwinning.

"De regering wilde de klassen met elkaar verzoenen, de bewegingen misten politieke vorming en de media waren in handen van de burgerij. Dat koelde de strijdlust af", analyseert Stédile.

Lula's verkiezing

Aan het einde van de militaire dictatuur (1964-1985) ontstonden heel wat sociale bewegingen, die een belangrijke impuls aan de democratisering van het land gaven. De MST en de Central Única de Trabajadores, de belangrijkste vakbond van het land, ontstonden bijvoorbeeld beide in de jaren tachtig. Mensenrechten- en milieugroepen slaagden erin progressieve elementen in de grondwet van 1988 te krijgen.

Lula veroverde de macht dankzij een alliantie van vakbonden, industriële ondernemers, grote landbouwbedrijven en de hogere middenklasse, "een duidelijk engagement om belangen te verzoenen en zo meer banen te creëren en de binnenlandse markt uit te breiden", zegt Candido Grzybowski, directeur van het Braziliaanse Instituut voor Sociale en Economische Analyse (Ibase).

Steun van de armen

Lula's herverkiezing in 2006 had een andere basis. Toen haalde hij het dankzij "de steun van de armen, een gevolg van de sociale programma's." De steun die hij bij de middenklasse verloor, won hij terug bij de arme Brazilianen.

De Bolsa Familia, een subsidie voor gezinnen, is het paradepaardje onder die sociale programma's. Het haalde miljoenen Brazilianen uit de armoede. In 2015 kregen nog 14 miljoenen gezinnen zo'n subsidie, goed voor een kwart van de bevolking.

In deze context hebben de de PT-regeringen "de sociale bewegingen gedemobiliseerd, deels door zijn leiders te coöpteren", zegt Grzybowski.

Geen agenda, geen slogan

Door de politieke en economische crisis is de PT vandaag bijna al zijn steun kwijt in het arme Noordoosten, de regio die het meeste baat had bij de Bolsa Familia, en bij de werknemers.

Nu duiken overal jongerengroepen en nieuwe bewegingen op, "met veel verbeeldingskracht", maar "zonder een agenda die verenigt, zonder een slogan die iedereen meteen begrijpt", stelt Grzybowski vast.

De initiatieven van de burgermaatschappij "kunnen inspiratie bieden voor nieuwe politieke krachten", maar "door een gebrek aan leiders is de kans klein dat ze doorbreken."

Grzybowski vestigt zijn hoop op de grote toename van het aantal universiteitsstudenten in de laatste decennia, met quota voor arme en zwarte Brazilianen, "met meer mensen van het volk", wat op termijn tot meer sociale en politieke creativiteit kan leiden. "De geschiedenis is een voortdurende verrassing."