Gloort er een sprankje hoop voor Venezuela?

Het is al de derde serieuze poging om een impuls te geven aan de onderhandelingen tussen de Venezolaanse regering en de oppositie. Sinds begin deze afgelopen maand vinden er onderhandelingen plaats in Mexico, waarbij Noorwegen als bemiddelaar optreedt.

De mislukte eerdere onderhandelingspogingen versterkten uiteindelijk de positie van de Venezolaanse president Nicolas Maduro, die telkens de schroeven aandraaide. De verwachtingen zijn deze keer navenant laag, vooral onder de Venezolaanse bevolking.

Die heeft ook andere zorgen: covid-19 heeft ertoe geleid dat gezondheidszorg, die al in een erbarmelijke toestand verkeerde, volledig is ingestort. De vaccinatiegraad van 11 procent is een van de laagste op het continent, samen met Haïti en Nicaragua.

De aanvoer van medicijnen en voedsel is precair en inflatie, stroomstoringen en benzinetekorten dragen bij aan de bestaande problemen. Meer dan 6 van de 28 miljoen inwoners hebben het land verlaten, waardoor de basis van de oppositie flink is gekrompen. De achterblijvers worstelen om te overleven en velen hebben zich teleurgesteld teruggetrokken uit het politieke leven.

Economische beperkingen

Volgens peilingen bedraagt de steun voor Maduro 21 procent, wat ruwweg het aantal regeringsmedewerkers en militaire officieren is dat direct afhankelijk is van het regime. Een meerderheid van de Venezolanen is voorstander van politieke verandering. Paradoxaal genoeg is de oppositie niet in staat te profiteren van die maatschappelijke stemming.

Er is weinig over van de euforie die leefde toen Juan Guaidó zichzelf in januari 2019 tot president uitriep en het de ‘usurpator Maduro’ moeilijk maakte met massale protesten, een militaire mini-opstand en brede internationale erkenning.

Toen steunde 80 procent hem; vandaag steunt volgens een peiling van Meganálisis nog maar 4 procent van de bevolking Guaidó. Dit betekent dat hij in Maduro’s ogen niet langer een directe bedreiging vormt. Nu wil het staatshoofd zich dan ook bevrijden van het keurslijf dat Guaidó en de oppositie hem dankzij hun internationale steun hebben opgelegd.

Investeren drogen op

Venezuela heeft het economisch bijzonder moeilijk. Wat nog functioneert, afgezien van de (nood)oliesector, is een bloeiende ondergrondse economie bestaande uit afpersing, goud-, wapen- en mensenhandel en drugssmokkel.

Criminele groepen van over de hele wereld zijn hierbij betrokken en beheersen grote delen van het land. Ze worden beschermd door een netwerk van corrupte militaire en buitenstatelijke milities. De productie is ingestort en kan niet opnieuw worden opgestart zonder buitenlandse investeringen.

Maar zelfs bondgenoten van Maduro, zoals Rusland en China, houden nu hun portemonnee gesloten, ondanks hun geopolitieke interesse. Het westerse embargo, waardoor het bruto binnenlands product van het land met 80 procent is gekrompen, heeft het zakendoen met Venezuela moeilijker en duurder gemaakt. En door de ongebreidelde corruptie lijken investeringen in een financiële bodemloze put te vallen.

Dat alles heeft de legitimiteit van Maduro uitgehold. Tijdens de laatste algemene verkiezingen in 2020 ging slechts 15 tot 30 procent van de kiezers naar de stembus. “Dit is een teken van zwakte en maakt Maduro afhankelijker van allianties met het leger en andere partners, die niet per se betrouwbaar zijn", zegt politicoloog Colette Capriles.

Kiezen voor concessies

De opties van Maduro zijn daarom beperkt: ofwel een vlucht naar voren, naar steeds meer autoritaire maatregelen, vergelijkbaar met de ontwikkeling in socialistische broederlanden als Nicaragua en Cuba. Of een, op zijn minst gedeeltelijke, democratische opening en een keuze voor concessies met als doel sancties te verlichten, de economie te stabiliseren en legitimiteit te verwerven.

Maduro lijkt voor het laatste te kiezen. Ondanks interne weerstand deed hij onlangs zelfs halfslachtige concessies aan de oppositie. In de vijfkoppige kiesraad zitten nu twee critici van de regering. Oppositieleider Freddy Guevara werd vrijgelaten en de oppositiealliantie MUD, die de regeringspartij PSUV een bittere nederlaag had toegebracht bij de parlementsverkiezingen van 2016, werd toegelaten tot de regionale verkiezingen in het najaar.

Terwijl tijdens de laatste onderhandelingen in 2019 twee even sterke tegenstanders tegenover elkaar stonden, bevindt de oppositie zich deze keer in een zwakkere positie. De 38-jarige Guaidó heeft zijn steun binnen de oppositie-alliantie verloren; deels door eigen fout, maar ook dankzij een slimme politiek van verdeeldheid, propaganda en gerichte repressie vanuit het regime.

Gematigde oppositieleiders zoals Henrique Capriles bekritiseerden Guaidó’s ongelukkige verwikkelingen in militaire avonturen. Guaidó stelde ook onrealistische eisen, zoals het aftreden van Maduro, als voorwaarde voor onderhandelingen.

De oproep van Capriles om een geleidelijke strategie kreeg onlangs steun in de ondernemersvereniging en in de Foro Civico, de belangrijkste beweging van het maatschappelijk middenveld.

Steun van de VS

Ondanks haar vermeende zwakte heeft de oppositie ook enkele troeven. Een daarvan is de steun van de VS en Europa voor een terugkeer naar een democratisch bestuur. Na Trumps uiteindelijk loze dreigementen lijkt de transatlantische brug weer hersteld te zijn.

De VS heeft een belangrijke troef in de vorm van sancties. Zonder toestemming van de Amerikaanse diplomatie zal Maduro zijn doel dus niet bereiken.

De tweede troefkaart is timing. De verkiezingen in het najaar, waaraan de oppositie nu als één beweging wil deelnemen, bieden een ongeëvenaarde kans om aan de macht te komen. De leden van de regerende socialistische partij PSUV zijn niet populair. Als de oppositie erin slaagt gemeenschappelijke kandidaten te vinden die goed liggen bij de bevolking en de apathie van de kiezers te verslaan, kan dit een belangrijke stap zijn in het opbouwen van een solide basis.

Toegegeven, Maduro controleert de campagnemachines, de kiesraad en de hele logistiek van de verkiezing. Maar als hij wil dat de sancties worden versoepeld, zal hij deze kaarten niet openlijk kunnen spelen.

Meer ervaring

De bemiddelaars hebben ondertussen lessen getrokken uit de eerdere mislukte onderhandelingen. Hierdoor blijven de onderhandelingen vertrouwelijk; geen van de partijen mag lekken naar de pers. Beide partijen zijn overeengekomen om delen van de overeenkomst te accepteren, op voorwaarde dat deze voldoende zijn besproken en de uitvoering ervan dringend is.

Dit biedt mogelijkheden voor humanitaire hulpverlening, de vrijlating van politieke gevangenen of een geleidelijke her-institutionalisering van het land.

De gesprekken worden geleid door de ervaren Deense diplomaat Dag Nylander, die eerder de gecompliceerde vredesbesprekingen tussen de Colombiaanse regering en de FARC-guerrillastrijders tot een goed einde bracht.

Deze ervaring leidde al tot nieuwe ideeën voor onderhandelingspunten, zoals het recht van slachtoffers op schadevergoeding en het betrekken van het maatschappelijk middenveld om een overeenkomst een grotere legitimiteit te geven.

Cuba op de achtergrond

Rusland en Nederland treden op als waarnemers. Phil Gunson van de International Crisis Group ziet het feit dat Rusland aan boord kan worden gehaald als positief: “Tot nu toe heeft Rusland geprobeerd strategische voordelen voor de VS en hun bondgenoten te voorkomen. Maar een overeenkomst die de economische belangen van Rusland in Venezuela beschermt, zou ook Moskou ten goede komen.”

De onderhandelingen zullen niet gemakkelijk of vlot verlopen. Het is ook niet zeker dat de oppositie haar eenheid kan bewaren, noch is het zeker dat Maduro sterk genoeg zal zijn om substantiële concessies te doen aan zijn bondgenoten, vooral wat betreft degenen die verstrikt zijn in de georganiseerde misdaad en nauwelijks interesse hebben in een oplossing.

Een andere speler op de achtergrond is Cuba. Het Caribische eiland bevindt zich midden in de ergste economische en politieke crisis sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie eind jaren negentig. De deals met Venezuela zijn voor het land een laatste reddingsboei. De Cubanen hebben een enorme invloed op Maduro en zullen dus indirect aan de onderhandelingstafel zitten.

Toch is er hoop. Waren de laatste onderhandelingen in 2019 een ‘alles of niets’-verhaal, deze keer is de politiek teruggekeerd naar de onderhandelingstafel, met de kunst van het compromis en de gematigdheid. De mogelijkheid van een overgangsregering waarin beide kampen de macht delen gloort ergens aan de horizon, zij het nog ver weg.