Tegenstanders van stuwdammen hebben niet goed opgelet in de geschiedenisles (OPINIE)

Afrika is het continent dat het meest kwetsbaar is voor de impact van klimaatverandering. Dat komt grotendeels doordat veel inwoners en regeringen te weinig geld hebben om te doen wat nodig is om de nieuwe omstandigheden het hoofd te bieden.

Op het vlak van aanpassing aan veranderende klimaatomstandigheden heeft Afrika nochtans een lange, succesvolle geschiedenis. De grote beschavingen aan de rivier de Nijl in Egypte en Soedan ontwikkelden zich niet ondanks de klimaatdruk, maar als reactie daarop. Die geschiedenis wil ik benadrukken, gezien de uitdagingen waar de wereld momenteel mee te maken heeft.

In een recente paper beschrijf ik het positieve effect van de bouw van infrastructuur zoals dammen en kanalen. Die maakten het voor de Afrikaanse samenlevingen mogelijk om te groeien en welvarend te zijn in de loop van de eeuwen. Dit staat in contrast met de kritiek die hedendaagse milieuactivisten hebben op dergelijke projecten.

Droogte voorspellen

Tussen 4000 en 6000 jaar geleden had Noord-Afrika een nat klimaat. In de regio die we nu kennen als de Saharawoestijn woonden er boerengemeenschappen. Naarmate het klimaat droger werd, migreerden mensen in de richting van de rivier de Nijl, de meest betrouwbare overgebleven waterbron.

Steeds meer mensen leefden dichter bij elkaar en concurreerden met elkaar om land en water. Daarom was er nood aan nieuwe technologieën en sociale regels om te overleven. Dit vroeg op zijn beurt om effectief bestuur. De piramiden zijn monumenten die aantonen dat de Nijlkoninkrijken destijds succesvol wisten om te gaan met klimaatveranderingen.

Nijlsamenlevingen waren veerkrachtig door een combinatie van sociale en politieke innovatie en technische aanpassingen in hun fysieke omgeving. In het bijzonder leerden ze de Nijl te gebruiken om land naast de rivier te irrigeren, zodat er altijd voldoende voedsel was.

Omdat de welvaart en stabiliteit van de samenleving afhankelijk was van deze landbouw, werd de rivierstroom nauwlettend in de gaten gehouden. Bestuurders moesten droogte en overstromingen tijdig voorspellen, om zo extra voorraden aan te leggen en ontwrichtende hongersnoden en onrust te voorkomen. Als dat lukte, kwam dat de reputatie van de heersers ten goede.

Nieuwe infrastructuur

Eeuwen later maakten hydrologische wetenschappers gebruik van dezelfde aanpak als deze bestuurders om nieuwe statistische methoden te ontwikkelen. Op dit moment gebruiken watermanagers wereldwijd ze nog steeds om onvoorspelbare rivierstromingen te analyseren.

Naarmate de bevolking aangroeide, was het niet langer voldoende om te voorspellen wanneer er overstromingen kwamen. Boeren cultiveerden steeds meer land om gewassen te verbouwen. Daarom was er nood aan nieuwe infrastructuur zoals kanalen om het water naar de nieuwe akkers te brengen. Ook ondiepe vijvers voor opslag en bewaring tot het groeiseizoen horen daarbij.

Het klimaat bleef echter een uitdaging. Bij droogte in Ethiopië of Oost-Afrika, de verre bronnen van de Nijl, leidde een zwakke rivierstroming tot een seizoen van armoede voor Egypte en Soedan. De problemen stegen in de negentiende eeuw, toen de regio onder Brits bestuur stond. Onder hun bewind moest de Nijlirrigatie niet alleen de mensen van water voorzien, maar diende het ook voor de Britse katoenmolens waar later textiel van gesponnen werd.

Als er niet meer water kwam, op een betrouwbare manier, bestond het risico op “grote dalingen van de opbrengsten en een toegenomen risico op politieke onrust”, waarschuwden de koloniale autoriteiten. Daarop legden ingenieurs meer waterdammen en kanalen aan, om zo een groter gebied te bestrijken. Hierin werden ze aangemoedigd door de Britten, maar betaald door de Egyptenaren. Een dam in Aswan, in Opper-Egypte, hield bijvoorbeeld genoeg water vast voor twee oogsten per jaar.

De vraag naar water bleef echter sterk groeien, zowel in Soedan als Egypte. Voor een droog jaar in Egypte – een jaar waarin de stroom van de Nijl soms meer dan halveerde ten opzichte van het gemiddelde – konden de kleine dammen niet genoeg water opslaan.

Victoriameer brengt redding

Om een potentiële crisis te voorkomen, planden de Britse autoriteiten een complex schema om water op te slaan in het Victoriameer in Oost-Afrika. Dat water wilden ze vrijgeven op momenten dat Egypte en Soedan daar nood aan hadden.

Onderdeel van dit plan was de aanleg van het 360 kilometer lange Jonglei-kanaal. Dat gebruikten de Britten om een deel van het rivierwater af te leiden van het Sudd-moeras in Zuid-Soedan, waar de helft van het water verloren ging aan verdamping. Het veroorzaakte bovendien veel uitstoot van het broeikasgas methaan.

Toen Egypte in 1952 onafhankelijk werd, wilde het voor water niet meer afhankelijk zijn van projecten in andere landen. Daarom legden de autoriteiten de Hoge Aswandam aan, een dam met watervoorraad om de ergste droogte in honderd jaar te doorstaan. Ze rondden de bouw daarvan af in 1970.

Milieuactivisten en economen spaarden hun kritiek op de Hoge Aswandam niet. Het is echter dankzij deze dam dat Egypte al vijftig jaar zekerheid heeft op het gebied van water. Dit kan ondanks het feit dat de bevolking verdrievoudigde – naar meer dan 100 miljoen mensen – en het bruto nationaal product per hoofd van de bevolking groeide.

Toekomst zonder farao’s

Hoe kunnen we verder bouwen op dit soort successen? Samenlevingen moeten strategieën voor de toekomst ontwikkelen en die succesvol implementeren. De farao’s konden per decreet regeren, maar in een democratie ligt dat ingewikkelder.

Financiële en technische steun zijn in Afrikaanse landen vaak onderhevig aan voorwaarden. Technische projecten rond de bouw van dammen en de aanleg van kanalen die invloed hebben op rivieren en moerassen, blijven controversieel.

De aanleg van het Jonglei-kanaal werd stilgelegd door een burgeroorlog in 1984. Daarom gebruikte Ethiopië zijn eigen, zeer beperkte middelen om de Grote Ethiopische Renaissancedam te bouwen.

De regering van Zuid-Soedan overweegt nu een samenwerking met Egypte om het project te voltooien. Daarvoor moet het eerst de internationale ontwikkelingsgemeenschap overtuigen dat de impact op het Sudd-moeras acceptabel is.

Schone elektriciteit

Het is noodzakelijk om de klimaatverandering te beperken. Zowel de Ethiopische dam als het Jonglei-kanaal kunnen daartoe bijdragen. De dam produceert schone elektriciteit. Die kan vervuilende dieselgeneratoren in de regio vervangen. Het Jonglei-kanaal brengt meer water en ondersteunt de plaatselijke landbouw. Het kan bovendien de methaanuitstoot van het Sudd verminderen, want die emissies versterken de klimaatverandering.

Het is belangrijk om ook andere maatregelen te treffen om zuiniger om te gaan met water en hergebruik te stimuleren. De Egyptische regering heeft al stappen gezet om de landbouwproductiviteit te verbeteren. Zo wil het voorkomen dat boeren schaars water gebruiken voor gewassen die veel water nodig hebben, zoals suikerriet en rijst.

De geschiedenis van de Nijl laat zien dat waterbeheersinfrastructuur veerkracht kan bieden in tijden van klimaatverandering. Nieuwe technische interventies langs de Nijl kunnen niet enkel schone energie opwekken, maar ook de irrigatie die nodig is om mensen in de regio van een boterham te voorzien.

De tientallen jaren van controverse rond de Aswan- en Renaissancedam en het Jonglei-kanaal tonen dat de betrokken partijen op een lijn moeten zitten, voordat dergelijke projecten doorgang kunnen vinden. De dreiging van de klimaatverandering kan een katalysator zijn voor verdere vooruitgang. Zonder innovatie en samenwerking zouden de Nijlsamenlevingen een onzekere toekomst tegemoet gaan.

-
Mike Muller is gastdocent aan de Universiteit van Witwatersrand in Zuid-Afrika. Daarnaast is hij parttime adviseur van de Zuid-Afrikaanse minister van Water en Sanitatie en mede-auteur van ‘Unlocking Africa’s Transboundary Water Potential’, een rapport voor de Afrikaanse Ontwikkelingsbank.

Deze opinie verscheen oorspronkelijk bij IPS-partner The Conversation.