Ook Spelen in Antwerpen 1920 kampten met pandemie: sardientje als ontbijt en onderkoelde zwemmers (Opinie)

Sinds het begin van de covid-19-pandemie woedt er een hevig debat over of Tokio moet doorzetten met de Olympische Spelen, die op 23 juli moeten beginnen.

Dezelfde verhitte discussies werden gevoerd de laatste keer dat de Spelen werden gehouden na een wereldwijde pandemie: de Olympische Zomerspelen van 1920 in Antwerpen.

“Heeft België de Spelen niet verdiend?”

Het Internationaal Olympisch Comité (IOC) geloofde er toen sterk in dat de Spelen de wereld zouden helpen om de wonden uit het recente verleden te laten helen. Niet enkel die van de verwoestende Spaanse griep-pandemie, die minstens 50 miljoen mensen het leven kostte, maar ook die na de chaos van de Eerste Wereldoorlog.

Slechts zes maanden nadat de wapenstilstand het conflict had beëindigd - en in volle pandemie - riep Pierre de Coubertin, de vader van de moderne Olympische Spelen, een bijzondere vergadering van het IOC samen. Op de agenda: de Olympische Spelen van 1920 toewijzen aan Antwerpen, als erkenning voor het lijden van ‘brave little Belgium’.

De pers wereldwijd smulde ervan. In de belangrijkste sportkrant van Frankrijk, L’Auto, vroegen journalisten zich luidop af: “Heeft België de Spelen niet verdiend?”

Ondanks het enthousiasme van het IOC werd het evenement geplaagd door het spook van de Spaanse griep. Hoewel de laatste golf in Europa brak in de lente van 1920, berichtten dagbladen nog steeds over geruchten van nieuwe uitbraken in de weken voorafgaand aan de Spelen.

Verschillende belangrijke atleten stierven aan de ziekte in de jaren voor het evenement. Maar uit historische documenten blijkt dat de Spaanse griep geen rechtstreekse impact heeft gehad op het gebeuren zelf. Wel was het allesbehalve makkelijk voor het uitgeputte en financieel leeggezogen België om in de nasleep van een oorlog en een pandemie het grootste sportevenement ter wereld te organiseren.

Een Olympische farce?

De Spelen in Antwerpen volgden niet lang na de “Intergeallieerde Spelen” in Parijs in 1919. Daarin namen soldaten van de geallieerde troepen, die in België en Frankrijk gestationeerd waren en wachtten op hun demobilisatie, het tegen elkaar op. Dat populaire evenement trok veel publiek, ondanks de bezorgdheden over de griep. Het gaf de nodige impuls om door te gaan met de nog ambitieuzere Olympische Spelen, aldus IOC-functionarissen in een brief aan de Australische krant The Referee.

Het Belgische Olympische Comité weigerde om atleten uit te nodigen van de centrale mogendheden die gevochten hadden in de oorlog, met name Duitsland, Oostenrijk, Hongarije, Bulgarije en het Ottomaanse Rijk. De pas opgerichte Sovjet-Unie stuurde ook haar kat.

Dat politiek op die manier de Spelen binnensloop was een doorn in het oog van het IOC. Tijdens de Eerste Wereldoorlog had de Coubertin zich bekend tot de Olympische neutraliteit. In de Italiaanse krant La Stampa zei hij in 1915 dat hij open stond voor het idee dat Duitsland de spelen zou organiseren het jaar daarop. (De Olympische Spelen van 1916 in Berlijn werden uiteindelijk geannuleerd door de oorlog)

Alsnog probeerde het IOC de Spelen van 1920 te verkopen als een vredesviering. Het was in Antwerpen dat de bekende vijf in elkaar grijpende ringen voor het eerst hun intrede deden. Zoals we weten vertegenwoordigt het symbool de “unie van de vijf continenten en de ontmoeting van atleten van over de hele wereld”.

Maar niet iedereen stond achter het idee dat de Olympische gedachte vrede kon bevorderen in de nasleep van de oorlog. De Britse viceminister voor buitenlandse zaken Eyre Crowe noemde de Olympische Spelen “een internationale farce” en sloot zich aan bij andere regeringsfunctionarissen die tegen de financiering van een Brits Olympisch team waren.
Ook het Belgische Olympisch Comité, en de atleten zelf, linkten de Spelen uitdrukkelijk aan de oorlog.

Tijdens de openingsceremonie liet de organisatie witte duiven los, maar hield tegelijkertijd een religieuze ceremonie ter ere van de gesneuvelde geallieerde soldaten. Militaire bevelhebbers speelden ook een belangrijke rol in de organisatie. Zo geraakte het Amerikaanse team enkel in Europa dankzij een last minute militair transport.

Weinig toeschouwers en een financiële aderlating

Net zoals bij Tokio 2020 stonden de Coubertin en het IOC onder zware druk om de Spelen te laten doorgaan, ondanks de moeilijke omstandigheden.

Na een pauze van acht jaar, beseft de Coubertin dat het cruciaal was om de Zomerspelen van 1920 tot een goed einde te brengen, om hun positie als 's werelds belangrijkste internationale sportcompetitie te verdedigen.

Hij wist maar al te goed dat er alternatieve spelen werden georganiseerd, zoals de Vrouwenolympiade van 1921 in Monte Carlo. Dat laatste was een gevolg van de hardnekkige onwil van het IOC om een volwaardig aanbod van vrouwelijke disciplines op de Spelen te brengen.

Op 14 augustus 1920 gingen de Antwerpse Spelen van start met meer dan 2.600 deelnemende atleten. Een aantal behaalde opmerkelijke successen, waaronder de Hawaïaans-Amerikaanse zwemmer Duke Kahanamoku. Hij won goud en vestigde een wereldrecord vestigde op de 100 meter vrije slag. Maar over het algemeen was de kwaliteit van de competitie aanzienlijk gedaald.

De oorzaak daarvan was de oorlog: vele steratleten waren gesneuveld of hadden blijvende letsels waardoor ze niet in staat waren deel te nemen. Andere atleten waren overleden aan de Spaanse griep, waaronder negenvoudig Brits Olympisch medaillewinnaar Martin Sheridan.

Het aantal fans was ook lager dan de organisatoren hadden verwacht: veel Belgen konden de dure tickets niet betalen. De lage lokale belangstelling zorgde voor een verlies van 600 miljoen frank voor België en binnen drie jaar was het Belgisch Olympisch Comité failliet.

De haast waarin de Zomerspelen werden georganiseerd, kon het financiële falen slechts gedeeltelijk verklaren. De Belgische regering zette 4 miljoen frank opzij om de wedstrijd te financieren, maar had al snel geen geld meer. Uit noodzaak werd er geld bijeen geschraapt door gemeentelijke fondsenwerving en door memorabilia te verkopen.

Ook de Amerikaanse, Britse en Franse comités hadden het moeilijk om de nodige centen bij elkaar te krijgen om hun delegatie naar België te sturen. In de nasleep van de oorlog, tijdens een knoert van een globale recessie, hadden maar weinig overheden geld om aan sport te spenderen.

“We waren er het hart van in”

Het berooide België was nauwelijks klaar om atleten te verwelkomen, laat staan grote horden fans. Walker Smith, een Amerikaanse atlete, beschreef hoe ze op bedsteeën sliep “zonder matrassen” in slaapzalen met 10 tot 15 mannen per kamer.

Ook de voedselvoorziening was magertjes: atleten kregen enkel een broodje, koffie en “een kleine sardine” als ontbijt. Ze waren genoodzaakt hun eigen eten te kopen, België was vanwege tekorten nog steeds afhankelijk van voedselhulp.

Zelfs de sportinfrastructuur was best gammel te noemen. Het Olympische stadion was amper afgewerkt toen het evenement begon. De atletiekbaan was niet voltooid en de meeste races gingen door in modderige omstandigheden.

De zwemmers hadden het nog harder te verduren: de Belgen hadden geen zwembad gebouwd, maar hadden een houten structuur geïnstalleerd in een “open gracht” tussen Berchem en Markgrave. (Vandaag staat op dezelfde plaats wel een heus Olympisch zwembad, Zwemcentrum Wezenberg, waar onze Belgische topzwemmers nog steeds worden klaargestoomd voor internationale competities, red.)

Aileen Riggin, de gouden medaillewinnaar in de drie meter springplank voor vrouwen, beschreef hoe ze in een kanaal moest duiken dat deel uitmaakte van de oude verdedigingswerken van de stad. Het water werd bovendien gedeeld door alle watersporten.

“We waren diepbedroefd toen we het zagen. Een 50 meterbad was niet te veel gevraagd, maar België deed natuurlijk zijn best. Dit was vlak na de oorlog”, aldus Riggin. “Het was zo koud dat veel zwemmers moesten worden gered van onderkoeling. Ze waren bewusteloos, sommigen van hen waren er echt slecht aan toe en moesten uit het water worden gesleept.”

De nalatenschap van Antwerpen

Ondanks deze ontberingen kon België al bij al een geslaagde Olympiade afleveren. Het IOC-rapport noemde de spelen een nobel doel, maar gaf toe dat “voor de Belgen het succes relatief was”. Het IOC trok daar lessen uit, met name “hoe duur het was om de spelen te organiseren en dat het onverstandig is om het te ondernemen zonder het nodige kapitaal in de hand”.

In de haast om de Spelen van 1920 te organiseren, maakte het IOC, de Belgische organisatie en de deelnemende landen vermijdbare en dure fouten. Jammer genoeg, zoals de lange geschiedenis van gepolitiseerde en kostelijke Olympische Spelen ons leert, waren sommige van de fouten gedoemd om herhaald te worden.

-

Keith Rathbone is doctor in de Geschiedenis en doceert Moderne Europese Geschiedenis en Sportgeschiedenis aan de Australische Macquarie University. 

Deze opinie verscheen oorspronkelijk bij IPS-partner The Conversation.