Zimbabwe: naar democratie of dictatuur?

Decennialang regeerde de Zimbabwaanse president Robert Mugabe zijn land op een meedogenloze, zelfs roekeloze wijze. Op 40 jaar tijd veranderde de ‘parel van Afrika’ in een economische puinhoop met een inflatie van meer dan 800 procent.

In de nacht van 14 november zetten de Zimbabwaanse veiligheidsdiensten de 93-jarige president onder huisarrest, een scenario dat veel weg had van een militaire staatsgreep. De verblijfplaats van zijn machtige vrouw Grace is tot op vandaag onduidelijk.

Emerson Mnangagwa

Betekent dit werkelijk het einde van een tijdperk of zal het geweld enkel nog toenemen?

De antwoorden op deze vragen ken ik nog niet. Ik ben er zelfs niet zeker van of vice-president Emerson Mnangagwa, die de afzetting van Mugabe lijkt te hebben georkestreerd, goed weet waartoe dit alles zal leiden. 

Met elk uur dat wegtikt, lijkt het wel steeds duidelijker dat Zimbabwe zijn eerste overgang in leiderschap zal maken sinds 1980.

Al tientallen jaren houdt Mugabe het land in een ijzeren greep. Zelfs toen hij werd uitgedaagd door een versterkte oppositie in 2008 behield hij het presidentschap door een overeenkomst voor machtsdeling aan te gaan. Na een beslissende verkiezingsoverwinning in 2013 was er echter van een coalitie geen sprake meer.

Maar toen de grijzende president dit jaar steeds meer kwetsbaar werd, ontketende dat een waanzinnige machtsstrijd over wie hem zou gaan opvolgen. Twee grote kampen dongen daarbij naar de macht. Vice-president Emerson Mnangagwa, die als soldaat vocht voor de bevrijding van Zimbabwe en daarbij de bijnaam "de krokodil" kreeg, vertegenwoordigt de oude garde. Deze 75-jarige geniet sterke steun van het leger en de veteranenvereniging, een krachtige coalitie van voormalige strijders uit de onafhankelijkheidsstrijd van Zimbabwe tussen 1964 en 1979.

Vorig jaar brak de groep met Mugabe in een openbare brief. Daarin werd verklaard dat zijn "ongebreidelde corruptie en regelrechte wanbeheer van de economie het land in puin had achtergelaten". Velen geloofden dat Mnangagwa achter de brief zat en dat die diende als een schot in de lucht om mogelijke rivalen te waarschuwen.

Gucci Grace

Het tweede kamp in de machtsstrijd werd geleid door Mugabe's huidige vrouw, Grace Mugabe. Met haar 53 lentes vertegenwoordigde ze eerder de jongere generatie. Ze kreeg onder meer aanzienlijke steun van een informele groep van opkomende leidersfiguren die bekend staat als “Generation 40”.

Maar Grace Mugabe is niet populair bij de gewone Zimbabwanen. Zij noemen haar "Gucci Grace" omdat ze bekend staat om haar extravagante uitgaven. Bovendien heeft ze de reputatie een wrede vrouw te zijn. Eerder dit jaar werd ze nog geconfronteerd met beschuldigingen van geweld tegen een 20-jarig Zuid-Afrikaans model. Grace zou de jonge vrouw hebben geslagen met een elektriciteitskabel.

In september, nadat vice-president Mnangagwa voor een bizarre ziekte werd overgevlogen naar Zuid-Afrika, moest Grace Mugabe publiekelijk ontkennen op de staatstelevisie dat ze haar rivaal zou hebben vergiftigd.

Begin november leek het nog alsof het kamp van Grace de overhand kreeg. President Mugabe ontsloeg Mnangagwa, die naar Zuid-Afrika vluchtte. Maar Mnangagwa had blijkbaar een ander plan want in ballingschap hield hij contact met zijn militaire bondgenoten.

Veel vragen onbeantwoord

Op 14 november sloeg het kamp van Mnangagwa toe. De volgende ochtend werd Mugabe onder huisarrest geplaatst en zou zijn vrouw gevlucht zijn naar Namibië waar ze asiel zou hebben aangevraagd. Mnangagwa’s mannen namen de controle over het land over. 

Dat is tenminste hoe de situatie er op dit moment uitziet. Maar de gebeurtenissen veranderen snel en sommige grote vragen blijven onbeantwoord.

Als Mnangagwa officieel de macht overneemt, is de eerste grote vraag of hij zal regeren bij volmacht of hij een overgangsregering in het leven zal roepen. Het is onduidelijk of Mnanangwa en zijn bondgenoten er echt belang bij hebben om de democratie in Zimbabwe te introduceren. Om dit te doen, zouden ze binnen een redelijke termijn van bijvoorbeeld zes maanden, verkiezingen moeten organiseren.

Militaire staatsgrepen zijn echter zelden een voorbode van democratie. Recent onderzoek toont aan dat "staatsgrepen ten voordele van de democratie" wereldwijd steeds vaker voorkomen, maar meestal draaien ze uit op het resultaat dat de zittende dictatuur wordt vervangen door een "andere groep autocraten".

De signalen voor Zimbabwe tonen momenteel vooral aan dat het nog alle kanten kan uitgaan.

Mnangagwa is een realist die het niet altijd even nauw neemt met de mensenrechten. Velen houden hem verantwoordelijk voor het toezicht op een reeks bloedbaden tussen 1982 en 1986, bekend als de "Gukurahundi", waarbij naar schatting twintigduizend burgers van de etnische groep Ndebele omkwamen.

Meer recent waren er beschuldigingen tegen hem voor het orkestreren van electoraal geweld tegen de politieke oppositie in 2008 en de manipulatie van peilingen in het voordeel van Mugabe.

De vice-president houdt van macht en wordt beschouwd als een van de rijkste mensen van Zimbabwe. Dit alles suggereert dat hij misschien gewoon de volgende dictator zou kunnen worden.

Niettemin geven rapporten aan dat Mnangagwa momenteel met verschillende oppositiepartijen in gesprek zou zijn over het vormen van een overgangsregering.

Een belangrijke figuur zou Morgan Tsvangirai van de Movement for Democratic Change kunnen zijn, die premier was onder Mugabe tijdens de machtsverdelingsovereenkomst in 2009.

Die coalitie bereikte enige economische successen, maar de partij van Mugabe heeft nooit echt de autoriteit opgegeven. Mnangagwa was een van hen die zich toen aan de macht bleven vastklampen maar ik geloof ook dat hij de dingen nu misschien wat anders speelt. Mnangagwa is geen hervormer, maar hij moet manieren vinden om zijn legitimiteit te versterken. Om nog maar te zwijgen over de enorme economische ellende waar Zimbabwe dringend moet uitgehaald worden.

De keuze voor het politieke leiderschap van Zimbabwe zal enorme gevolgen hebben voor de toekomst van het land waarvan de ontwikkeling is gestagneerd onder veertig jaar van autoritaire heerschappij.

Echte transitie is maar al te zeldzaam in Zimbabwe. Mugabe leidde het land in maart 1980 naar onafhankelijkheid, werd president en ging nooit meer weg. Zijn ondergang betekent nu een politieke herkansing. 

Steven Feldstein werkte als Afrikadeskundige onder meer voor het Amerikaanse State Department en is momenteel verbonden aan de denktank Carnegie Endowment for International Peace.

Bron: The Conversation