Slimme opvang van regenwater vergroot voedselzekerheid in Midden-Amerika

De kinderen van het schooltje in El Guarumal, een afgelegen dorp in het oosten van El Salvador, hoeven niet langer kilometers over kronkelpaden te lopen om water uit een put te halen. Nu ‘oogsten’ ze het regenwater dat op het dak van hun klaslokalen valt.

“Het water is niet alleen voor de kinderen en ons leerkrachten, maar voor de hele gemeenschap”, zegt de directeur van de school Angélica María Posada, terwijl ze met haar leerlingen bij de tank zit die hen van water voorziet.

Het dorp ligt in de gemeente Sensembra, in het oostelijke departement Morazán, en maakt deel uit van de zogenaamde ‘Droge Corridor’ van Centraal-Amerika, een strook van historisch dorre grond die 35 procent van Midden-Amerika beslaat. De strookt huist zo’n elf miljoen mensen die voornamelijk aan zelfvoorzienende landbouw doen. In deze 1.600 kilometer lange corridor is water altijd schaars en voedselproductie een uitdaging: in totaal lopen meer dan vijf miljoen mensen het risico op voedselonzekerheid.

Daarom hebben tien boerenfamilies in El Guarumal nu een aantal vijvers en reservoirs gegraven. Met het opgevangen regenwater irrigeren ze hun moestuinen én kweken ze tilapia. 

Vijf landen in Midden-Amerika doen mee 

Deze inspanningen vallen onder het Regenwater Opvangsysteem (Scall), en reiken verder dan alleen El Salvador. In vijf Midden-Amerikaanse landen lopen soortgelijke projecten. Ze maken deel uit van het programma ‘Meso-Amerika vrij van honger’, dat sinds 2015 wordt uitgevoerd door de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO) en wordt gefinancierd door het Mexicaanse Agentschap voor Internationale Ontwikkelingssamenwerking (Amexcid).

Met de Scalls zouden de arme plattelandsgemeenschappen in de droge corridor hun voedselzekerheid moeten kunnen vergroten, door water te winnen om hun gewassen te irrigeren en vis in te kweken.

Gezonde school in El Salvador

Schooldirecteur Posada vertelt dat sinds het wateropvang- en zuiveringssysteem, er aanzienlijk minder aandoeningen aan de maagdarmregio zijn. “Kinderen klagen niet meer over pijn in hun maag, zoals voorheen”, zegt Posada. Want, zegt ze: “Het water is 100 procent veilig.”

Voordat het wordt gezuiverd, wordt het regenwater dat op het spaanplaten dak valt, eerst opgevangen in goten en naar een enorme ondergrondse tank geleid. Vervolgens wordt het naar een locatie gepompt waar het wordt gefilterd en gezuiverd, en daarna komt het in de tank terecht waaruit studenten, docenten en de gemeenschap worden bevoorraad. “We zijn allemaal erg trots op dit initiatief omdat we de enige school in het land zijn met een dergelijk systeem”, aldus Posada.

In El Guarumal wonen veertig gezinnen, maar in totaal profiteren honderdvijftig families van het systeem, omdat ook mensen uit andere gemeenschappen water komen halen. De totale kosten van het wateropvangsysteem van de school en van de twaalf reservoirs in de omgeving: iets minder dan 65.000 euro. 

Een soortgelijk systeem werd in 2017 geïnstalleerd in Cerrito Colorado, een dorp in de gemeente San Isidro in het zuiden van Honduras. Daar konden tachtig families, waaronder die uit naburige gemeenschappen, gebruikmaken van de watervoorraad.

Grotere voedselzekerheid met tilapia

Op ongeveer twintig minuten van de El Guarumal-school, langs een smalle onverharde slingerweg door de bergen, ligt het huis van de 50-jarige Cristino Martínez. Hij kweekt naast tomaten – zijn hoofdgewas, dat hij verkoopt in de gemeenschap - ook tilapia, in een reservoir dat naast zijn huis is gebouwd.

Zo’n reservoir is in feite een diep gat in de grond dat is bekleed met een waterdicht synthetisch materiaal. Het kan 25.000 liter regenwater opvangen. “Het reservoir heeft me enorm geholpen, ik gebruik het zowel voor de tilapia’s als voor het besproeien van mijn tomaten, bonen en güisquil (ofwel chayota, een komkommerachtige plant, nvdr.)”, vertelt Martínez terwijl hij vanaf de rand van de vijver voedsel naar de vissen gooit.

Martínez houdt niet exact bij hoeveel tilapia's hij produceert, aangezien ze niet voor commercieel gebruik zijn maar om zijn grote familie mee te voeden. Ze zijn met dertien in totaal: hij, zijn vrouw en hun elf kinderen. En van tijd tot tijd logeren er gasten in zijn lemen huis. “Mijn zussen uit San Salvador komen en zeggen: Cristino, we willen tilapia eten, en dan gooien mijn dochters de netten uit en beginnen de vis eruit te halen”, aldus Martínez.

Volgens berekeningen van de FAO kunnen de vijvers twee tot drie keer per jaar ongeveer vijfhonderd van deze vissen leveren. 

Irrigatie van boomgaarden 

De reservoirs zijn gebouwd in het hoger gelegen deel van het land, zodat ze van daaruit, met hulp van de zwaartekracht, middels een druppelirrigatiesysteem de gewassen en boomgaarden op de hellingen kunnen bewateren.

“Het reservoir helpt me in de zomer om de groenten die ik op de heuvel heb geplant, te bewateren”, zegt Santos Henríquez, die ook in El Guarumal woont en een van de andere begunstigden van het programma is.

Henríquez’ 1,5 hectare-grote perceel is een van de meest diverse: naast tilapia, maïs en de lokale sperzieboon ejote, verbouwt hij komkommers, chili, tomaat, kool en verschillende soorten fruit waaronder mango, sinaasappel en citroen. “We telen van alles een beetje”, zegt de 48-jarige Henriquez trots. Het overschot van zijn productie verkoopt hij in het dorp of in Sensembra.

Voorouderlijke techniek 

Ondertussen zetten dorpen en gemeenschappen in Guatemala in op het versterken van een agrobosbouw-techniek die voortkomt uit hun voorouderlijke cultuur. Dit systeem heet Koxur Rum, wat “nat land” betekent in de taal van de Chortí, een inheems volk dat ook delen van El Salvador en Honduras bewoonde.

Deze techniek maakt het mogelijk om de bodem vochtiger te houden en zo de productie van maïs en bonen, cruciaal in het Centraal-Amerikaanse dieet, op te krikken. Door de gewassen te combineren met stroken van struiken of bomen zoals de madre de cacao-boom, houden de maïs- en bonenplanten meer vocht vast bij regen. Door die bomen regelmatig te snoeien, bedekken en beschermen de bladeren de bodem, waardoor vocht en voedingsstoffen daar beter worden vastgehouden.

Vanaf de start van dit decennium begon deze oude techniek aan een opleving in zijn regio, vertelt de 55-jarige boer Rigoberto Suchite via de telefoon vanuit zijn dorp Minas Abajo, in het oosten van Guatemala. Met het FAO- en Amexcid-project is de aanpak technischer geworden. 

Druppelirrigatie

Als onderdeel van het programma zijn zo'n 150 gezinnen voorzien van twee tanks van 1.500 liter en een druppelirrigatiesysteem, vertelt hij. “En we breiden het verder uit omdat het ons goede resultaten heeft opgeleverd.” In het droge seizoen verzamelen boeren het water uit nabijgelegen bronnen in tanks en irrigeren daarmee hun eigen land. “Veel gezinnen slagen erin om een overschot aan groenten te produceren. Met de opbrengst daarvan kunnen ze het overige noodzakelijke voedsel kopen”, zegt Suchite.

Het programma zal in Guatemala naar verwachting in 2021 eindigen. De gemeenschappen worden geacht met alle opgedane ervaring verder te kunnen.