President El Salvador trekt steeds meer macht naar zich toe, ‘democratie in geding’

Nayib Bukele gaf de herdenking van de tweehonderdste verjaardag van de onafhankelijkheid van Midden-Amerika vorige week een symbolisch tintje. Hij beloofde dat zijn regering de in gang gezette veranderingen niet zou terugdraaien.

“Dit land heeft zoveel geleden dat het niet van de ene op de andere dag kan worden getransformeerd; belangrijke veranderingen, echte en waardevolle veranderingen kosten tijd, ze zijn er niet zomaar. Ze worden stap voor stap doorgevoerd”, zei hij in een toespraak die op radio en televisie werd uitgezonden.

De oppositie beschouwt die veranderingen echter als een aanval op de democratie in dit Midden-Amerikaanse land van 6,7 miljoen inwoners.

President in 2024?

Een van de meest abrupte verandering die de regering-Bukele sinds haar aantreden in juni 2019 doorvoerde, was de afzetting van vijf rechters in de constitutionele kamer van het Hooggerechtshof. De vijf werden op 1 mei weggestuurd, toen de nieuwe wetgevende macht, gecontroleerd door de wetgevers van Bukeles partij Nuevas Ideas, werd geïnstalleerd. De partij bezit nu 56 van de 84 zetels.

De regeringspartij stond de president toe om gelijkgezinde rechters te benoemen in de constitutionele kamer. Hun eerste actiepunt: de juridische obstakels wegnemen voor opeenvolgende presidentiële herverkiezing. Dat opende de deur voor de president om aan het einde van zijn huidige termijn van vijf jaar, in 2024 opnieuw te regeren. Dit was tot twee weken geleden door de grondwet verboden.

De constitutionele kamer oordeelt dat de president twee opeenvolgende ambtstermijnen kan vervullen, terwijl volgens een uitspraak van dezelfde rechtbank uit 2014 een president zich pas opnieuw kandidaat kan stellen na twee ambtstermijnen van andere leiders. Die uitspraak baseerde zich op een interpretatie van artikel 152 van de Grondwet.

Maar de nieuwe rechters van het constitutionele hof hebben dit controversiële artikel opnieuw geïnterpreteerd en bepaalden op 3 september dat presidenten voor een opeenvolgende termijn kunnen blijven. Deze uitspraak maakt het voor Bukele dus mogelijk om zich in 2024 voor een tweede termijn op te maken. De oppositie en wereldwijde mensenrechtenorganisaties kijken kritisch naar het besluit.

Handboek voor autoritaire leiders

Op woensdag 15 september marcheerden duizenden mensen door de straten van de Salvadoraanse hoofdstad om te protesteren tegen het toenemende autoritarisme van de president. Het was de grootste demonstratie tegen Bukele sinds hij aan de macht is.

De veertigjarige Bukele komt uit een van origine Palestijnse, zeer rijke zakenfamilie en verscheen voor het eerst in de politiek als burgemeester van San Salvador, van 2015 tot 2018. Hij wordt door waarnemers beschreven als een populistische millennial die vooral sociale media gebruikt om te communiceren met het volk. Hij maakt zijn beslissingen vaak via Twitter bekend. De millennial draagt meestal een baseballpet en staat erom bekend niet tegen kritiek te kunnen, hetzij van de media, van internationale organisaties, de Amerikaanse regering of andere landen.

De Salvadoraanse president lijkt het handboek te volgen dat ook andere Latijns-Amerikaanse populistische presidenten met autoritaire neigingen gebruiken, zowel op rechts als op links. Op verschillende plekken hebben leiders door middel van uitspraken van rechters die zij controleren, wetten ongedaan gemaakt en zichzelf aan de macht gehouden.

De president heeft nu de controle over de drie takken van de regering – de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende – en zijn regeerstijl is niet meer aan toetsing onderhevig.

Waarschuwingssignalen

Bukele behaalde in februari 2019 een verpletterende overwinning als ‘anti-establishmentkandidaat’. Hij maakte gebruik van de frustratie en teleurstelling van de kiezers over de rechtse Nationalistische Republikeinse Alliantie (ARENA), die van 1989 tot 2009 aan de macht was, en de socialistische partij en voormalige guerrillabeweging FMLN, die van 2009 tot 2019 regeerde.

Zijn partij won vervolgens de parlementsverkiezingen in mei 2021 en nu, nadat hij de leden van het Grondwettelijk Hof heeft vervangen, trekt Bukele de teugels steeds strakker aan. Hij heeft ook het kantoor van de procureur-generaal in zijn macht, nadat zijn partij op 1 mei de vorige procureur-generaal verving door een pro-Bukele kandidaat.

“We leven officieel nog in een democratie, maar de acties van de president zijn in strijd met de democratie”, zegt advocaat Loyda Robles, van de juridische stichting FESPAD. “Hij ontmantelt de overheidsinstellingen en bedreigt daarmee de rechten van de hele bevolking .” Ze ziet waarschuwingssignalen dat El Salvador kan afstevenen op een nog autoritairder, dictatoriaal regime zoals in bijna-buurland Nicaragua.

De president van dat land, Daniel Ortega, heeft al drie opeenvolgende ambtstermijnen uitgezeten sinds zijn terugkeer naar de macht in 2007. Hij stevent af op een vierde termijn in 2022, waartoe de rechterlijke macht, onder zijn controle, zeker tien oppositieleiders heeft gevangengezet.

Hellend vlak

Aangemoedigd door zijn overwinning bij de presidentsverkiezingen van 2019, heeft Bukele een reeks besluiten genomen die op veel kritiek stuiten bij de oppositie. Behalve de afzetting van de rechters van het constitutionele hof en de procureur-generaal, nam de wetgever op 31 augustus een decreet aan dat zo’n tweehonderd rechters dwong om met pensioen te gaan.

De regering beweert dat het gaat om een ‘zuivering van corrupte rechters’. Het proces is echter niet gebaseerd op individuele onderzoeken, maar op een algemeen besluit om pensionering verplicht te stellen voor alle rechters die ouder zijn dan zestig of dertig jaar hebben gewerkt.

Sommige analisten hebben dit geïnterpreteerd als een zuivering binnen het rechtssysteem om later de vacante plekken op te vullen met rechters die zich achter Bukele scharen. De regering ontkent dit en zegt plaats te willen maken voor jonge advocaten. Desondanks hebben de ontwikkelingen in binnen- als buitenland de alarmbellen doen rinkelen.

Kritiek op oppositie

Analist Dagoberto Gutiérrez zegt dat de strijd tussen Bukele en zijn tegenstanders geworteld is in een stille krachtmeting tussen twee economische groepen: de traditionele oligarchie die de touwtjes van de landelijke politiek jarenlang in handen heeft gehad, en een nieuwe groep zakenlieden die zich achter de president scharen.

Gutiérrez, een voormalige guerrillacommandant die nu dicht bij de president staat, vindt dat de oppositie een onafhankelijkheid eist van de regerende machten die in het land nooit heeft bestaan. De oligarchie stelde immers altijd functionarissen aan die de status-quo zouden handhaven, stelt hij.

Voorlopig kan Bukele zich in ieder geval, volgens de recente uitspraak van het Grondwettelijk Hof, herkiesbaar stellen aan het einde van zijn huidige ambtstermijn. Een derde opeenvolgende termijn is vooralsnog niet mogelijk, al ziet advocaat Tahnya Pastor dat als onzeker: “Wie verzekert ons ervan dat ze in de toekomst, via een ander juridisch precedent, niet nog een herverkiezing uit hun mouw zullen schudden? We kunnen concluderen dat we op weg zijn naar de ultieme machtsconcentratie. En de geschiedenis heeft aangetoond dat geen enkele machtsconcentratie goed is.”

Maar, net als Gutiérrez bekritiseert Pastor ook de oppositie omdat die partijen in het verleden, voor hun eigen politieke belangen, dezelfde instituties gemanipuleerd hebben waarover ze nu hun beklag doen. “De grondwet is in het verleden steeds afhankelijk van de samenstelling van het Grondwettelijk Hof hervormd, en de jurisprudentie weerspiegelde de politieke belangen”, zegt ze.

Steun van het volk

Bukele lijkt er ondertussen zeker van dat, ondanks de kritiek, zijn beleid en visie worden verwelkomd door de meerderheid van de Salvadoranen, die hem vooralsnog blijven steunen. Volgens een onderzoek van de José Simeón Caña Universiteit, tijdens Bukele’s tweede jaar in functie, zeiden negen van de tien respondenten dat de president een positieve verandering voor het land betekende. Hij behaalde een algehele score van 8,1 en de ondervraagden noemden het beleid rond de covid-19-pandemie van de regering als haar belangrijkste prestatie.

Maar niet iedereen deelt dit enthousiasme voor Bukele, en evenmin komt de kritiek alleen uit academische, politieke of activistische kringen. “Het is niet goed dat iemand regeert zoals hij dat wil. Zo ging het toen er koningen waren, maar dat is niet meer van deze tijd”, besluit Hernán Campos, een boer uit de gemeente La Libertad in centraal El Salvador.