Ooit één koloniaal gebied, vandaag meer dan ooit verdeeld: de eeuwige vete tussen Cambodja en Vietnam (EXPLAINER)

Toen de Fransen in de 19e eeuw hun vlag plantten in Zuidoost-Azië hadden ze vooral een tegengewicht voor de Britse expansie in onder meer India voor ogen. Voor Frankrijk leek Indochina dan wel één geheel, Cambodjanen voelen toch eerder een 'eeuwige vete' met hun Vietnamese buren. En ook al hadden de politieke leiders van de twee landen de voorbije decennia wél een goede band, die verstandhouding lijkt nu opnieuw te barsten.

Zo zette Cambodja onlangs een 25 jaar oude samenwerking in de grensregio stop omdat de oppositie suggereerde dat de Vietnamezen op termijn land zouden inpikken.

Tegelijk wordt vanuit de Cambodjaanse hoofdstad Phnom Penh een nieuw kanaal gegraven dat zeeschepen een rechtstreekse doorgang naar het zuiden zal geven, zonder tol te betalen in de Vietnamese Mekongdelta. Daar is Vietnam dan weer ongerust over.

Die infrastructuurwerken worden grotendeels betaald door China, dat mogelijks ook een verborgen militaire agenda heeft want Peking vecht al langer een conflict uit met Vietnam in de Zuid-Chinese Zee.

Een diplomatiek mijnenveld dus, met heel veel lange tenen, oude conflicten en nieuwe taboes. Van het vroegere Indochina, een concept uit de Franse koloniale tijd, blijft niet veel meer over.

Een historisch overzicht aan de hand van vijf vragen:

1. Welk gebied omhelst Indochina?

Het huidige Laos, Cambodja en Vietnam worden samen ‘Indochina’, een gebied dat letterlijk tussen India en China ligt met de Mekong-rivier als centrale as.

Nochtans hebben de drie landen elk een andere achtergrond. De koningen van het Cambodjaanse Khmer-rijk, bekend van de fameuze Angkor Wat tempels, heersen op hun hoogtepunt over een gebied dat veel groter is dan het huidige Cambodja.

Maar na de vijftiende eeuw gaat die invloed verloren en sindsdien moet Cambodja zich verdedigen tegen Vietnam en Thailand, twee sterke buren die allebei al meer dan eens hun oog op Cambodjaanse grond hebben laten vallen.

Er zijn ook culturele verschillen. Als je naar de taal en de godsdienst kijkt, sluiten Cambodja en Laos aan bij landen als Thailand en Myanmar. In die hele regio wordt bijvoorbeeld nieuwjaar gevierd in april, wanneer het sterrenbeeld Ram een nieuwe cyclus inluidt. Die traditie bestaat niet in Vietnam. Daar is de cultuur beïnvloed door verschillende kooplui en zeevaarders die in de loop van de geschiedenis langs de lange kustlijn aan land zijn gegaan: van Chinezen over Portugezen tot Japanners. Die laatsten bezetten de hele regio tijdens de jaren 1940 tot 1945.

Na de Tweede Wereldoorlog probeert Frankrijk nog tevergeefs om Indochina opnieuw op te eisen, maar de drie landen worden uiteindelijk onafhankelijk volgens een overeenkomst die getekend wordt in 1954.

In dat akkoord staat onder meer dat Phú Quốc, een betwist eiland voor de Cambodjaanse kust, definitief naar Vietnam gaat. De kwestie ligt erg gevoelig in Cambodja en het eiland wordt een symbool van de vete tussen de twee landen.

2. Waar komt de historische vete tussen Cambodja en Vietnam vandaan?

Na de onafhankelijkheid breken er gouden jaren aan voor Cambodja. Architectuur, muziek en film kunnen floreren onder impuls van koning en cineast Norodom Sinhanouk, die zijn land een eigen gezicht wil geven. Maar de oorlog die buurland Vietnam uitvecht met de Verenigde Staten slaat over en Laos en Cambodja krijgen massa’s Amerikaanse bommen over zich heen.

De Cambodjaanse communistische leider Pol Pot kanaliseert de woede van het volk en grijpt met zijn Rode Khmer in 1974 de macht. Bijna vijf jaar lang zal hij een terreurbewind voeren en ongeveer twee miljoen Cambodjanen de dood in jagen.

Na raids van Pol Pot in de grensstreek zet het Vietnamese leger in 1979 de Rode Khmer aan de kant en neemt de macht over, al komt er wel een regering met Cambodjaanse ministers. Eén daarvan is de ex-Rode Khmer soldaat Hun Sen, die uiteindelijk 37 jaar met ijzeren hand zal regeren. Na de verkiezingen van 2023 geeft hij het premierschap door aan zijn zoon Hun Manet.

De huidige machthebbers hebben hun positie dus rechtstreeks aan Vietnam te danken en zijn er, volgens critici, nog altijd schatplichtig aan. Het kan een verklaring zijn voor de goede politieke verstandhouding tussen de landen, maar ook het anti-Vietnamees sentiment bij de bevolking.

Zo was er deze zomer protest tegen een (oude) samenwerkingsovereenkomst tussen de drie voormalige Indochina-landen om rurale provincies in het grensgebied economisch op te waarderen. Volgens de Cambodjaanse oppositie zou Vietnam op termijn het politieke bestuur in de hele regio willen overnemen. En laat er nu niets zijn waarmee je de rustige Cambodjanen méér kan opjutten dan met een discours over vermeend gebiedsverlies. Om de gemoederen te bedaren heeft de Cambodjaanse overheid zich uiteindelijk uit het grensproject teruggetrokken.

De Cambodjanen hebben niet alleen angst om grondgebied aan Vietnam te verliezen, ze zijn ook jaloers op het economische succes van hun buren.

3. Hoe kan je het economische succes van Vietnam verklaren?

Eind jaren 1970 staan zowel Vietnam als Cambodja op een economisch dieptepunt, na een periode van oorlog en geweld. Vandaag is Cambodja, net als Laos, één van de ‘minst ontwikkelde landen’ en ontvangt het nog altijd veel noodhulp en steun van buitenaf.

Vietnam is er wél in geslaagd om dat moeilijke verleden van zich af te schudden.

Het communistische regime zet halfweg de jaren 1980 de grenzen en de afzetmarkt open voor het Westen. Die zogenaamde ‘Doi Moi’ of revolutie betekent de start van een grote economische remonte, die volgens prognoses alleen maar in stijgende lijn gaat.

Het handelsakkoord EU-Vietnam Free Trade Agreement (EVFTA) tussen Vietnam en de Europese Unie uit 2020 geeft ondernemers nog een extra duw in de rug. Invoertaksen worden in de twee richtingen verminderd om vers kapitaal aan te trekken en de export te stimuleren.

Tegelijk wordt China minder aantrekkelijk als investeringsland na de Amerikaanse handelssancties van toenmalig Amerikaans president Donald Trump. Buitenlandse bedrijven zoeken uitwijkmogelijkheden in de regio en steken de grens over met Vietnam.

De  buitenlandse investeerders zijn positief over de samenwerking met de Vietnamese overheid, de degelijke infrastructuur en over de werkethiek - die volgens velen lijkt op de Chinese mentaliteit. Al ligt dat ook wat gevoelig, want Vietnamezen worden liever niet met China geassocieerd. Zo hebben ze het niet over de Chinese dierenriem, die je overal in Azië terugvindt, maar over de 12 sterrentekens van de maankalender.

4. Welke rol speelt China?

Die moeilijke relatie van Vietnam met China heeft te maken met de nederlaag van de Rode Khmer in 1979 en de machtsovername door Vietnam. Die zorgt ervoor dat Peking invloed verliest in Cambodja.

China valt datzelfde jaar het noorden van Vietnam aan en er volgt een korte oorlog, waarvan de twee landen allebei de overwinning zullen opeisen. Het wantrouwen tegenover China blijft bestaan en de vrees voor nieuwe militaire acties is reëel.

Bovendien vechten China en Vietnam een conflict uit over de strategische eilanden op de vaarroute naar Europa in de Zuid-Chinese Zee.

Laos en Cambodja hebben vandaag een heel andere verstandhouding met China. Ze hebben zich net financieel erg afhankelijk van Xi Jinping gemaakt door grote bedragen te aanvaarden voor infrastructuurwerken, zoals de bouw van dammen op de Mekong in Laos.

In Cambodja gaat het onder meer over de eerste snelweg, die loopt van hoofdstad Phnom Penh naar de Golf van Thailand in het zuiden. Die snelle verbinding heeft het kusttoerisme een boost gegeven, maar het is de Chinezen vooral om de havenstad Sihanoukville te doen. Daar is een legerbasis, nota bene vlak bij de Zuid-Chinese Zee.

Dankzij een nieuw zeekanaal, dat ook wordt aangelegd met Chinese steun, zullen schepen binnenkort dóór Cambodja naar Sihanoukville kunnen varen zonder een omweg langs de Vietnamese Mekongdelta te maken. De nieuwe waterweg dient officieel voor goederentransport, maar wordt volgens analisten ook een militaire corridor.

5. Hoe moet het nu verder?

De Cambodjaanse economie zit in het slop. Het toerisme, samen met textiel één van de belangrijke pijlers, valt tegen. Het land blijft financieel ook erg afhankelijk van China. Dat komt soms beter uit, want dan moeten de Cambodjaanse leiders zich niet te veel aantrekken van mogelijke mensenrechtenschendingen en lastige vragen daarbij uit Europa of de Verenigde Staten. Deze zomer kregen Cambodjaanse milieuactivisten bijvoorbeeld nog strenge gevangenisstraffen en eind september werd een kritische onderzoeksjournalist opgepakt. Voor China hangen daar financieel geen noemenswaardige consequenties aan vast.

Wat het interne beleid verder betreft lijkt de nieuwe premier Hun Manet de lijn van zijn vader te volgen. Manet heeft het ambitieuze plan om van Cambodja tegen 2050 een hoog-inkomensland te maken, maar dan zal de economie voldoende moeten diversifiëren. Er is hoe dan ook een grote achterstand met buurland Vietnam in te halen.

Op het internationale toneel is er veel te doen om de vraag hoe het conflict in de Zuid-Chinese zee zal evolueren. En of het nieuwe Cambodjaanse kanaal, en de militaire basis in Sihanoukville, een rol zal spelen in een eventuele escalatie.