Lokale verkiezingen in Brazilië: gedachtegoed Bolsonaro springlevend

Zo’n 156 miljoen Brazilianen gaan op 6 oktober naar de stembus om nieuw bestuur te kiezen in de 5.569 gemeenten van Brazilië. In de 103 steden met meer dan 200.000 kiezers volgt op 27 oktober een tweede ronde als geen enkele kandidaat-burgemeester een absolute meerderheid behaalt.

In São Paulo is huidig burgemeester Ricardo Nunes favoriet voor het burgemeesterschap. Hij stelt zich herkiesbaar en heeft zich verbonden met de uiterst rechtse beweging van oud-president Jair Bolsonaro. In een recente peiling staat hij aan kop met 27 procent van de stemintenties.

Als grootste stad van Brazilië en met verkiezingen die grote invloed hebben op de nationale politiek, weerspiegelt São Paulo de verwachte trend: een meerderheid van burgemeesters gekozen voor de conservatieve partijen van het zogeheten "centrão" (oftewel “vette midden”). Ondanks hun naam zijn deze partijen vaak rechts georiënteerd en proberen ze rechtse kiezers aan te trekken.

Een verrassende nieuwkomer is de eveneens "bolsonaristische" kandidaat Pablo Marçal, een ondernemer en influencer. Sinds het begin van de verkiezingscampagne op 16 augustus is hij uitgegroeid tot een van de drie favorieten onder de kiezers in São Paulo, een stad van 22,8 miljoen inwoners. Marçal heeft de kiesstrijd ongemeen bits gemaakt.

Schreeuwen en agressie

Marçal speelde zich in de kijker met felle beschuldigingen aan het adres van zijn tegenstanders, variërend van druggebruik tot seksuele intimidatie en huiselijk geweld. Uiteindelijk werd hij zelf slachtoffer van een aanval. Tijdens een tv-debat op 15 september sloeg José Luiz Datena, een sensatiejournalist en kandidaat voor de Partido da Social Democracia Brasileira (PSDB), hem met een stoel. Datena raakte geïrriteerd toen Marçal eerdere beschuldigingen van seksuele intimidatie oprakelde waarvan Datena was vrijgesproken.

De vijf debatten tussen de zes belangrijkste kandidaten ontaardden in scheldpartijen, ongefundeerde beschuldigingen en geschreeuw. Dat ging ten koste van inhoudelijke discussie over stedelijke problemen en de beleidsplannen van de kandidaten. Ondanks overstromingen, stroomuitval door stormen, extreme hitte en luchtvervuiling door bosbranden, kwam de klimaatcrisis nauwelijks aan bod.

Marçal, kandidaat voor de kleine Partido Renovador Trabalhista Brasileiro (PRTB), is omstreden door verschillende beschuldigingen en rechtszaken. Hij ontliep een gevangenisstraf wegens lidmaatschap van een bende die geld stal van bankrekeningen, omdat de zaak verjaard was. Zijn verkiezing tot parlementslid in 2022 met een aanzienlijk aantal stemmen werd ongeldig verklaard. Daarnaast worden kopstukken van zijn partij beschuldigd van medeplichtigheid aan drugshandel.

De kwesties zijn munitie voor zijn tegenstanders. Toch slaagde Marçal erin een van de drie favoriete kandidaten te worden, met 22 procent van de stemintenties in peilingen begin september. Inmiddels is hij gezakt naar 19 procent.

Een nieuwe Bolsonaro

Marçals aanvankelijke succes bracht de campagne van Bolsonaro's favoriete kandidaat Nunes in gevaar. “Hij is niet mijn droomkandidaat”, zei de voormalige president over Marçal, hoewel hij hem ook prees. Toch bleef Bolsonaro Nunes steunen.

Al snel ontstond speculatie over een mogelijke splitsing binnen het bolsonarisme, waarbij Marçal het leiderschap zou betwisten als opvolger van Bolsonaro en mogelijk als presidentskandidaat in 2026. Die geruchten zijn inmiddels afgezwakt.

Marçals agressieve optreden en het incident tijdens het debat lijken kiezers eerder af te schrikken dan hem sympathie op te leveren. Aan het begin van de campagne keurde 30 procent van de kiezers hem af; dat cijfer is sindsdien gestegen naar 47 procent volgens de peilingen van Datafolha. Vrouwen, die 53 procent van de 9,3 miljoen kiezers in São Paulo uitmaken, lusten hem nog minder. Slechts 12 procent van hen steunt hem in de laatste peiling, vergeleken met 28 procent onder mannen.

De steun van bolsonaristas is verdeeld tussen Nunes en Marçal. Toch vergroot eerstgenoemde zijn voorsprong. Dat heeft hij te danken aan de steun van de gouverneur van São Paulo, Tarcísio de Freitas, een politieke bondgenoot van Bolsonaro en voormalig minister van Infrastructuur in zijn regering (2019-2022).

Daarmee is Nunes de duidelijke favoriet. Als hij wint, zou ook Freitas als grote winnaar uit de bus komen en zich consolideren als de waarschijnlijke presidentskandidaat van het kamp-Bolsonaro in 2026, aangezien Bolsonaro zelf niet verkiesbaar is. Het Hooggerechtshof heeft Bolsonaro tot 2030 onverkiesbaar verklaard om het ondermijnen van het Braziliaanse kiesstelsel.

Polarisatie en de toekomst van Brazilië

De verkiezingen in São Paulo draaien om de twee krachten die de Braziliaanse politiek sinds 2018 domineren: het bolsonarisme en links, geleid door president Luiz Inácio Lula da Silva en zijn Arbeiderspartij (PT). Het resultaat zal daarom grote invloed hebben op de nationale politiek.

De linkse kandidaat Guilherme Boulos van de partij PSOL, gesteund door de PT, heeft 26 procent van de stemintenties en loopt bijna gelijk met Nunes (27 procent). Simulaties van een tweede ronde voorspellen voor hem echter een verlies met 37 procent  van de stemmen tegenover 53 procent voor Nunes. Een ommekeer lijkt onwaarschijnlijk, aangezien Boulos minder aanhang heeft in de armere periferie van de stad, ondanks zijn achtergrond als activist in de huisvestingsbeweging voor armen.

São Paulo weerspiegelt daarmee een bredere electorale trend in het land. De stad werd sinds 1989 drie keer bestuurd door de PT, maar kiest de laatste decennia steeds rechtsere regeringen.

De PT, die sinds haar oprichting in 1980 de linkerkant domineert, leverde in 2020 slechts 183 burgemeesters, tegenover 638 in 2012, hun beste resultaat ooit. Nu Lula weer aan de macht is, probeert zijn partij terrein terug te winnen met 1.385 kandidaten voor burgemeestersposten - ongeveer 10 procent meer dan in 2020.

De Partido Liberal (PL) van Bolsonaro scoorde in 2020 het best met 349 gekozen burgemeesters en wil er in de komende verkiezingen 1.500 binnenhalen. Niet zo lang geleden was de PL nog een van de zogeheten "dwergpartijen" - in het Braziliaanse politieke jargon.

Met liefst 29 partijen is het politieke landschap van Brazilië erg gefragmenteerd. Dat weerspiegelt de diversiteit van politieke belangen in het enorme land met 212,5 miljoen inwoners. Maar het leidt ook tot chaos, omdat weinig partijen een duidelijke ideologische identiteit hebben. Bolsonaristas zijn verspreid over verschillende partijen, waaronder de partijen die de huidige regering van Lula vormen.

De gemeenteraadsverkiezingen zullen vooral invloed hebben op de samenstelling van het Congres in 2026. Er is bezorgdheid dat de extreemrechtse fractie zal groeien en maatregelen zal proberen door te duwen die schadelijk zijn voor het milieu en de rechten van minderheden en vrouwen.