Links en rechts vinden elkaar in strijd tegen corruptieonderzoek

De vele getuigenissen van beklaagden die met justitie meewerken, hebben een indrukwekkend systeem van wederzijdse gunsten tussen overheid en privésector blootgelegd. Ze leverden de betrokkenen openbare contracten, overheidsgeld en politieke macht op.

108 veroordelingen

De onthullingen zijn leerzaam maar onvoldoende voor gerechtelijke straffen. Dat zeggen althans de politici, zelfs zij die zich in meer dan tien grote processen moeten verantwoorden en zij die preventief in de cel zitten.

In Operatie Lava Jato (Carwash) heeft justitie al meer dan tweehonderd keer het bevel gegeven iemand preventief of tijdelijk op te sluiten en zijn er 108 mensen veroordeeld, onder wie oud-president Luiz Inácio Lula da Silva (2003-2011). In 158 gevallen hebben beklaagden besloten mee te werken met justitie.

Maar de politici aan de top blijven buiten schot, ondanks de zich opstapelende beschuldigingen.

Strafvermindering

“Het is moeilijk om wie corrupt is te veroordelen”, zegt Roberto Livianu, voorzitter van het Instituut Ik Aanvaard Geen Corruptie (INAC), een vereniging van intellectuelen die onder meer onderzoeken uitvoert naar corruptie.

De regeling om strafvermindering toe te kennen aan wie meewerkt met justitie, een regeling die in 2013 wettelijk werd geregeld, is een belangrijk instrument, zegt hij.

Maar de wetgeving vertoont zwakke punten, en het parlement is niet geneigd die weg te werken, zegt Livianu.

Onschendbaarheid

Een van de zwakke punten is dat parlementsleden en ministers alleen door het Hooggerechtshof kunnen worden berecht. De grondwet garandeert hun onschendbaarheid. Ook de president “kan niet aansprakelijk worden gesteld voor handelingen die buiten de uitoefening van zijn functies vallen” en ook niet voor handelingen van voor zijn mandaat, ook al gaat het om zware misdrijven.

Tegen bijna een derde van de 28 ministers, 81 senatoren en 513 afgevaardigden loopt een corruptieonderzoek, maar hun zaak gaat maar traag vooruit in het Hooggerechtshof. De uitspraak kan nog vele jaren op zich laten wachten, vaak zal het tot een verjaring komen.

Het Hooggerechtshof is op de eerste plaats gemaakt om in uitzonderlijke beroepsprocedures te oordelen, niet om strafrechtelijke onderzoeken te voeren en bewijzen te verzamelen, zegt de INAC-voorzitter. Het aantal zaken dat dit Hooggerechtshof moet behandelen, is de jongste tijd sterk toegenomen.

Snellere procedures

Een van de kampioenen van het aantal rechtszaken is senator Romero Jucá, die president Temer vorig jaar opvolgde aan het hoofd van de conservatieve Partij van de Braziliaanse Democratische Beweging (PMDB). Er lopen veertien zaken tegen hem.

Om de corruptie efficiënter te bestrijden zouden toppolitici niet langer door het Hooggerechtshof berecht mogen worden en zouden de maatregelen die het openbaar ministerie voorstelt, moeten worden goedgekeurd, zegt Livianu. Het openbaar ministerie vraagt onder meer zwaardere straffen en snellere procedures in corruptiezaken.

Meer dan twee miljoen Brazilianen zetten twee jaar geleden hun handtekening onder tien maatregelen die het openbaar ministerie naar voren schoof. Daardoor moest het parlement er zich over buigen maar de parlementsleden hebben de voorstellen “verminkt”, zegt Livianu.

Het parlement wil het justitie zelfs nog moeilijker maken. Een wetsvoorstel dat machtsmisbruik door magistraten en politiemensen bestraft, is al goedgekeurd door de Senaat. Het wacht alleen op een stemming in het Kamer van Afgevaardigden.

Koffers en huizen vol cash

Maar zelfs zonder alle tegenwerking van het parlement kost het veel moeite om beklaagden veroordeeld te krijgen. Wie corrupt is, laat geen sporen achter, gebruikt cashgeld, vermijdt ontvangstbewijzen of andere documenten, zet stromannen in. De Brazilianen zagen de afgelopen jaren een revue van koffers, rugzakken en huizen vol cash passeren in het nieuws.

De betrokkenen blijven op vrije voeten, met uitzondering van oud-minister Geddel Vieira Lima, in wiens appartement de politie 51 miljoen real (13,6 miljoen euro) vond. Hij staat in meerdere processen terecht.

Te veel mensen betrokken

Niettemin kent Operatie Lava Jato successen. Er werden machtige zakenmensen aangehouden, onder meer Marcelo Odebrecht, oud-voorzitter van het grootste bouwbedrijf van Brazilië. Hij is al veroordeeld tot negentien jaar cel. Machtige politici zoals Eduardo Cunha, oud-voorzitter van de Kamer van Afgevaardigden, verloren hun mandaat.

Dit kwam door “een samenloop van drie gunstige omstandigheden”, zegt Elimar do Nascimento, professor sociologie aan de Universiteit van Brasilia: “De efficiëntie van instellingen zoals het openbaar ministerie en de federale politie, de moed van mensen op sleutelposities, en adequate gerechtelijke instrumenten zoals preventieve opsluiting en strafvermindering voor medewerking.

“Die factoren zullen niet blijven bestaan. Operatie Lava Jato heeft geen toekomst omdat te veel mensen erbij betrokken zijn, links en rechts hebben zich ertegen verenigd.”

Alliantie tegen corruptieonderzoek

Het onderzoek ging goed zolang de linkse Arbeiderspartij, de partij die het land bestuurde met Lula (2003-2011) en Dilma Rousseff (2011-2016), het doelwit was. Maar nu zijn alle grote partijen het doelwit, ook de PMDB en de Braziliaanse Sociaaldemocratische Partij (PSDB), die deel uitmaken van de huidige regering.

De ruime alliantie tegen het anticorruptie-offensief gaat de strafvermindering voor medewerking aanpassen en de uitvoering van gevangenisstraffen uitstellen, verwacht Nascimento.

Dat werd al duidelijk in de laatste vonnissen van het Hooggerechtshof. Op 11 oktober nam dat bijvoorbeeld een beslissing over senator Aecio Neves, die beschuldigd wordt van corruptie en belemmering van de rechtsgang. Eerder had het Hooggerechtshof bepaald dat Neves niet langer senator mocht zijn, maar nu besliste datzelfde hof dat de Senaat zelf daar het laatste woord over moet krijgen

Een week later keurde de senatoren de terugkeer van Neves naar de Senaat goed.

Onderdeel van de crisis

“Vroeger vertoonde het Hooggerechtshof samenhang, er waren weinig uitzonderingen”, zegt Oscar Vilhena, directeur van de school voor Recht van de Stichting Getulio Vargas in São Paulo. Maar toen de corruptieonderzoekers ook andere partijen in het vizier namen, “raakte de rechtbank verdeeld, het verloor de voorwaarden om in deze crisis te kunnen bemiddelen en werd zelf een onderdeel van de crisis.”

Het hoogste tribunaal raakte ook verzwakt door andere omstreden beslissingen. Zo stond het confessioneel onderwijs toe op school, wat in strijd is met het seculiere karakter van de Braziliaanse staat. Dat is “een schending van de grondwet, het Hooggerechtshof heeft zich vergist”, zegt Vilhena.