Latijns-Amerikaanse steden groeien razendsnel en chaotisch

Javier Méndez verhuisde in 2014 naar een flat op de achtste verdieping in Benito Juárez, een van de zestien gemeenten die de Mexicaanse hoofdstad vormen. Hij had er een schitterend uitzicht op de vulkanen in de verte. Nu staat een woontoren van 22 verdiepingen naast zijn flatgebouw en heeft hij veel zin om er weer weg te gaan.

“Er zal nu meer verkeer komen, meer water en stroom verbruikt worden, meer afval geproduceerd worden”, zegt de 73-jarige gepensioneerde onderwijzer. “Ze zouden dit soort constructies niet mogen toestaan.”

Bouwwoede

In de nieuwe woontoren komen 752 flats, op een oppervlakte van 12.000 vierkante meter, blijkt uit de bouwvergunningen. Die vergunningen had de overheid nooit mogen afleveren, zegt Méndez. “De netto-oppervlakte van het terrein is te klein voor een toren van dit type. De stedenbouwkundige plannen zijn niet gerespecteerd.” Bovendien bevindt zich een benzinestation net naast de toren.

Méndez heeft een buurtcomité opgericht, Movimiento en Tierra Firme-Promoción y Protección Ciudadana. Ze proberen de bouw van grote torens in de zone tegen te houden. Tevergeefs, er zijn er al vier gebouwd, zes zijn in aanbouw.

Het is tekenend voor de bouwwoede en de vastgoedspeculatie die het land en vooral de hoofdstad in hun greep hebben. Het is ook tekenend voor de ruimtelijke ordening, of beter: het gebrek aan ruimtelijke ordening in Latijns-Amerika.

Plannen niet toegepast

Bijna alle landen in de regio beschikken over stedenbouwkundige plannen, maar vaak worden ze niet toegepast.

Vandaag wonen er 641 miljoen mensen. In 2050 zal het de op een na meest verstedelijkte regio ter wereld zijn. 86 procent zal van de Latijns-Amerikaanse bevolking zal dan in steden wonen, 100 miljoen mensen op plaatsen waar dat eigenlijk niet mag.

De Economische Commissie voor Latijns-Amerika en de Caraïben (Cepal), een VN-instantie, verwacht dat de megasteden (meer dan 10 miljoen inwoners) en grote steden (1 tot 5 miljoen inwoners) aan belang zullen winnen, maar ook de middelgrote steden (300.000 tot 500.000 inwoners) zullen een sterke groei kennen.

Chaotische groei

Rapporten van de Cepal en de Inter-Amerikaanse Ontwikkelingsbank waarschuwen voor meer vervuiling, blootstelling aan de klimaatverandering, chaotische groei, verkeersopstoppingen, informele economie en ongelijkheid. De middelgrote steden gaan dezelfde weg op als de megasteden, voorspellen ze.

De kwaliteit en beschikbaarheid van stedenbouwkundige informatie is beperkt. De betrokkenheid van de civiele samenleving bij het opstellen of herzien van plannen is klein.

San José versnipperd

De hoofdstad van Costa Rica, San José, is een mooi voorbeeld van een diffuse stad. De stad zelf is 42 vierkante kilometer groot maar hij dijt veel verder uit. De GAM, het Grote Metropolitane Gebied, is bijna 2000 vierkante kilometer groot. Die zone beslaat 4 procent van het totale grondgebied, maar 60 procent van de bevolking woont er al.

Eén grootstedelijke overheid is er niet, in tegenstelling tot andere hoofdsteden in de regio: de GAM telt 31 gemeenten in de Centrale Vallei, elk met hun eigen burgemeester en hun eigen regels.

“Het gaat om een grootstedelijk probleem maar politiek en administratief is de GAM versnipperd”, zegt Tomás Martínez van de School voor Architectuur en Stedenbouw van het Technologisch Instituut van Costa Rica.

Geen controle over openbaar vervoer

Martínez coördineerde het Plan voor Stedenbouwkundige Ontwikkeling van de GAM, dat in 2014 de ruimtelijke ordening in het grootstedelijke gebied moest moderniseren. Maar als gevolg van een rechtszaak blijft het plan dode letter. Vandaag hanteert men een achterhaald plan uit 1982.

“Men werkt in drie verschillende richtingen”, zegt hij. “De gemeenten gaan één richting uit, de nationale regering een andere, en de privésector nog een andere.”

Vastgoedbelangen

Volgens het onafhankelijke rapport Stand van het Land 2015 hebben slechts 20 van de 36 gemeenten van de Centrale Vallei (waarvan 30 tot de GAM behoren) stedenbouwkundige plannen en hebben er slechts 8 de vereiste regelgeving en een goedgekeurde milieuleefbaarheidsstudie.

San José zelf beschikt over al die plannen maar het heeft geen controle over waar openbaar vervoer en elektriciteits- en waterleidingen komen.

Voor Alfonso Iracheta, onderzoeker van Het Mexicaanse College, is ruimtelijke ordening “strategisch” en “prioritair”. “Maar het interesseert hen niet om plannen te maken, en wanneer ze verplicht zijn ze te maken interesseert het hen niet de mensen te informeren, en uiteindelijk proberen ze de plannen niet na te leven. Achter dit proces zitten de vastgoedbelangen.”

Voorrang in Mexico-Stad

Mexico-Stad, met bijna negen miljoen inwoners en een grootstedelijke zone van twintig miljoen inwoners, probeert een meer georganiseerde en duurzame weg te bewandelen. Vanaf september 2018, bepaalt de grondwet, moeten planning en ruimtelijke ordening voorrang krijgen.

De planning moet bestaan uit een Algemeen Ontwikkelingsplan, een Algemeen Programma voor Ruimtelijke Ordening en de plannen van elk gemeentebestuur. Er wordt een speciaal Instituut voor Democratische Planning en Voorspelling opgericht.

Het bestuur van de hoofdstad, die in dit federale land dezelfde status heeft als een deelstaat, stuurde zijn voorstel voor Algemeen Programma voor Stedelijke Ontwikkeling (PGDU) al naar zijn parlement. Dat moet het voor november goedkeuren.

Bevolking niet geraadpleegd

Het plan, dat tot 2030 van kracht zal blijven, telt 17 strategieën en 63 acties. Het legt de stadszones vast met potentieel voor ontwikkeling, verbetering, recyclage, bescherming en grootstedelijke integratie.

Maar het voorstel veel protest uit. 24 buurtorganisaties vroegen de rechter op 20 juli het voorstel tegen te houden omdat de bevolking niet echt geraadpleegd zou zijn. Het PGDU is gericht op de commercialisering van de stadsgrond, zeggen ze. Het wijzigt onder meer de regels voor de bevolkingsdichtheid.

In Benito Juárez hebben de buurtorganisaties 350 illegale constructies gevonden die de voorgeschreven hoogte overschrijven.

Geen plan of kadaster

Precieze gegevens over hoeveel van de 2454 gemeenten in Mexico over een geactualiseerd plan voor ruimtelijke ordening beschikken zijn er niet. Maar dat 400 gemeenten helemaal geen plan hebben en ook geen kadaster, schetst de situatie goed.

In Costa Rica woont bijna de helft van 4,7 miljoen inwoners in de GAM. In San José zelf wonen maar 340.000 mensen. “Het belangrijkste instrument om te plannen is volledig in handen van de nationale regering”, zegt Vladimir Klotchkov, directeur Stedelijke Planning van San José.

Zijn bevoegdheid blijft beperkt tot de 42 vierkante kilometer van San José zelf. Over openbaar vervoer bijvoorbeeld heeft hij niets te zeggen, dat is een bevoegdheid van het ministerie van Openbare Werken en Transport.

“We zijn er nog altijd niet in geslaagd het voorstel voor openbaar vervoer te koppelen aan dat voor stedelijke planning, terwijl dat het meest elementaire ter wereld is”, zegt Tomás Martínez van de School voor Architectuur.

Gentrificatie stoppen

Javier Méndez, de gepensioneerde onderwijzer uit Mexico-Stad, besluit dat “we de publieke ruimte moeten verdedigen, de gentrificatie moeten stoppen en de vastgoedcorruptie een halt moeten toeroepen.”

Voor onderzoeker Alfonso Iracheta betekent het protest tot de vastgoedboom een kans om dingen te veranderen. “We mogen niet blijven rekenen op plannen en wetten en ondertussen toezien hoe de stad de natuurlijke omgeving vernietigt.”