Latijns-Amerika: van oorlog tegen drugs tot oorlog tegen wapens (OPINIE)

Reyes vat de belangrijkste bevindingen en aanbevelingen uit het boek samen. Les één: Latijns-Amerika moet overstappen van de oorlog tegen drugs naar een oorlog tegen wapens.

Latijns-Amerika is de gewelddadigste regio ter wereld, zo laten de volgende cijfers zien:

• 33% van alle moorden in de wereld vindt hier plaats, hoewel het continent slechts 8% van de wereldbevolking huist.
• Moorden concentreren zich in Brazilië, Colombia, Mexico en Venezuela. In het eerste land werden de afgelopen dertig jaar meer dan een miljoen mensen gedood; meestal jonge mannen.
• In 2017 waren van de twintig landen met het hoogste aantal moorden per hoofd van de bevolking er zeventien Latijns-Amerikaans. El Salvador stond bovenaan de lijst, met een gemiddelde van zestig moorden per honderdduizend inwoners.
• Terwijl het wereldwijde gemiddelde aantal moorden door vuurwapens 32 procent is, stijgt dat aandeel tot 67 procent in Midden-Amerika; tot 53 procent in Zuid-Amerika en tot 51 procent in het Caribisch gebied. Het aandeel moorden met vuurwapens in Oost-Azië is daarentegen slechts 3 procent.

Dat zijn zomaar enkele cijfers uit het boek Gun Trafficking and Violence: From The Global Network to The Local Security Challenge, samengesteld door wetenschappers David Pérez, Carlos Pérez en Eugenio Weigened. In tien hoofdstukken, geschreven door 25 experts uit alle delen van de wereld, presenteert het boek de eerste vergelijkende studie naar de uitdagingen waarmee de wereld geconfronteerd wordt op het gebied van wapens.

Het boek behandelt drie dimensies van het probleem: de wapenhandel; de relatie tussen wapens en geweld en de geslaagde en mislukte pogingen om regels op te leggen voor de productie, opslag en het gebruik van vuurwapens in verschillende regio's wereldwijd.

De rol van de VS

Het boek stelt dat we de dynamiek van de wapenhandel niet kunnen begrijpen zonder eerst de rol van de Verenigde Staten in zowel de legale als illegale wapenhandel te onderzoeken.

Er zijn tal van aanwijzingen dat door de VS geproduceerde wapens het geweld in verschillende regio's aanwakkeren. In het geval van Latijns-Amerika is bekend dat een aanzienlijke hoeveelheid wapens die op plaatsen delict zijn teruggevonden, in de Verenigde Staten zijn vervaardigd of daar eerst geïmporteerd zijn en vervolgens illegaal werden doorverkocht.

Enkele cijfers:

•    In Haïti en de Bahama’s komt 98 procent van de illegale wapens uit de Verenigde Staten.
•    In Mexico steeg dit cijfer de afgelopen tien jaar tot 70 procent.
•    In de zeven Midden-Amerikaanse landen komt de helft van de illegale wapens uit de VS.

Eugenio Weigened, een van de auteurs van het hoofdstuk over de Verenigde Staten, stelt vast dat “een groter aantal wapens zich niet vertaalt in meer veiligheid”.

De cijfers in zijn hoofdstuk zijn alarmerend: in de VS wordt elke 14 minuten iemand met een vuurwapen gedood, en om de 25 uur vindt er een massaschietpartij plaats (tussen 2013 en 2018 waren er vierhonderd schietpartijen op scholen). Jaarlijks raken 76.000 mensen gewond door een vuurwapen; elke 18 uur wordt er een onvrijwillig schot afgevuurd.

Voor Weigened bevat deze Noord-Amerikaanse ramp belangrijke lessen voor Latijns-Amerika. Een daarvan is dat we goed moeten letten op partijen die lobbyen voor liberalisering van de wapenhandel.

Hij schrijft: “Je moet de lobby- en belangengroepen die aandringen op meer wapens, en hun invloed op de wapenwetgeving en het veiligheidsbeleid in het algemeen, goed in de gaten houden. De VS laat duidelijk zien hoe invloedrijk ze zijn. Deze belangen beschermen de wapenindustrie en niet de burgers.”

De oorlog tegen drugs

De auteurs van het hoofdstuk over Latijns-Amerika benadrukken dat een van de belangrijkste oorzaken van de toename van geweld in de regio de drugsoorlog is: de “war on drugs”. Het boek stelt dat het probleem in Latijns-Amerika niet de drugs zelf zijn, maar de wapenhandel eromheen.

Het betekende bijvoorbeeld dat het leger terugkeerde in interne veiligheidsmissies, en daarmee ook de verwerving van wapens door statelijke en niet-statelijke actoren in de hele regio.  

Carlos Pérez vat het als volgt samen: “Laten we stoppen met oorlog voeren tegen drugs en beginnen met oorlog voeren tegen wapens. Als we geweld willen verminderen, laten we dan ophouden met praten over drugs en juist de wapens centraal stellen en de slachtoffers die zij maken. De wetenschap moet hier meer over praten. We moeten dit tot het middelpunt van het debat maken.”

Beschikbare wapens

Geweld dat samenhangt met het verbod op drugs kan gemeten worden aan de hand van het aantal beschikbare wapens. In 2017 schatte een onderzoek van Small Arms dat burgers wereldwijd ongeveer 857 miljoen wapens in bezit hadden. In Latijns-Amerika stonden de volgende landen bovenaan: Brazilië met 17,5 miljoen, Mexico met 16,8 miljoen, Venezuela met 5,8 miljoen en Colombia met 4,9 miljoen.

De auteurs benadrukken dat minder dan 10 procent van deze wapens officieel is geregistreerd, ondanks de strenge wetgeving van deze landen. In Venezuela en Brazilië geldt bijvoorbeeld een minimumleeftijd van 25 jaar voor een wapenvergunning. In Mexico is er maar één winkel, eigendom van het leger, waar je legaal aan wapens kunt komen.

Het probleem, zo suggereren de auteurs, ligt in de duizenden illegale vuurwapens die vanuit de VS in deze landen terecht zijn gekomen. Carlos Pérez stelt dat aangezien er weinig gedaan kan worden tegen de stroom wapens die de VS verlaat, een meer realistische strategie ontwikkeld moet worden. Die zou zich moeten concentreren op lokaal beleid, zodat “als de wapens in het land komen, ze niet in de verkeerde handen vallen”.

Zonder de politieke wil of institutionele capaciteit om ze af te dwingen zijn de strikte wetten die sommige landen hebben, vrijwel nutteloos.

Belangrijkste uitdagingen

De eerste uitdaging in de strijd tegen wapenhandel waar de auteurs op wijzen, is institutionele corruptie. Zo hebben in Guatemala netwerken van ex-militairen en hooggeplaatste inlichtingenofficieren met sterke politieke banden de wapenhandel in het land gemonopoliseerd. Een vergelijkbare dynamiek is in heel Latijns-Amerika te zien.

Een van de vele gedocumenteerde gevallen van banden tussen corrupte functionarissen en wapenhandel was de verkoop van wapens door de Peruaanse regering aan Colombiaanse guerrillastrijders in 1999. Dat jaar kocht de Peruaanse inlichtingendienst (SIN), onder leiding van Vladimiro Montesinos, die momenteel in Peru in de gevangenis zit, ongeveer tienduizend AK-47-wapens van de Jordaanse regering. Officieel zou de SIN de laatste bestemming van de wapens zijn, maar Montesinos had een wapendeal gesloten met de leiders van de Revolutionaire Strijdkrachten van Colombia (FARC).

Een tweede uitdaging in de regio is volgens de auteurs de smokkel van kleinere hoeveelheden wapens. De meeste wapens die in Latijns-Amerika circuleren, zijn op die manier geïmporteerd.

Wapenhandel wordt bedreven door traditionele criminele groepen en transnationale criminele netwerken die andere illegale activiteiten uitvoeren, zoals drugs- of mensenhandel. Juist die verscheidenheid aan misdrijven die verband houden met wapenhandel maakt het zo moeilijk te bestrijden.

Hoewel een aanzienlijk deel van de wapens vanuit de VS over de grens met Mexico wordt gesmokkeld, zijn er andere, complexere routes naar het Caribisch gebied en Zuid-Amerika die minder aandacht krijgen. Zoals de zeeroutes: wapens worden verstopt in boten, gedemonteerd en met legale koopwaar vermengd. Door de grootte van de containers en de hoeveelheid handelswaar die door de havens gaat, zijn ze bijna niet op te sporen.

Buurlanden

Een andere uitdaging is de wapenhandel tussen buurlanden. Behalve de grens tussen Mexico en de VS zijn er nog twee andere problematische gebieden: de drievoudige grens tussen Paraguay, Brazilië en Argentinië en die tussen Honduras, Guatemala en El Salvador.

Wat die eerste betreft: tot voor kort was het in Paraguay door lakse regelgeving mogelijk om legaal wapens te kopen door simpelweg een identiteitsbewijs aan de lokale autoriteiten te tonen. De wapens werden voor het grootste deel geïmporteerd vanuit de VS. Ondanks een wijziging in de Paraguayaanse wet is er nog altijd een groot aantal Amerikaanse wapens beschikbaar aan de Paraguayaanse grens.

Het problematische grensgebied in Midden-Amerika draait om de strategische ligging. Hier worden cocaïne en andere drugs vanuit de Andeslanden naar het noorden gesmokkeld; wapens volgen de route in de andere richting. Met naar schatting 2,8 miljoen niet-geregistreerde wapens in dit gebied, zijn wapens en munitie hier alomtegenwoordig. De prijzen zijn de laagste van Latijns-Amerika: een AK-47-machinegeweer kost er tussen de 200 en 400 dollar.

Lokale bendes die misbruik maken van deze situatie, zijn vaak gewelddadiger dan de grotere transnationale organisaties. Een direct gevolg hiervan: een toename van het aantal gevallen van afpersing, ontvoering, moord en de hieruit volgende migratie.

Vijf aanbevelingen voor Latijns-Amerika

Om de belangrijkste uitdagingen in de regio het hoofd te bieden, besluit het boek met vijf aanbevelingen voor beleidsmakers in Latijns-Amerika:

1. In landen met een omvangrijk overschot aan militaire wapens, vanwege de teruglopende omvang van de krijgsmacht (Argentinië, Brazilië, Paraguay en Peru), wordt sterk aanbevolen om overtollige wapens te vernietigen.
2. In plaats van de inspanningen te richten op vervolging van wapenbezitters, wordt aanbevolen om de illegale en legale productie, invoer en commercialisering van wapens te vervolgen en te controleren.
3. Wat productie betreft, adviseren de auteurs dat landen effectievere maatregelen moeten nemen voor registratie en monitoring van geproduceerde wapens. Bijvoorbeeld door een zichtbare markering op de wapens verplicht te stellen die goed herkenbaar, leesbaar en blijvend is.
4. Een andere aanbeveling is de scheiding van instanties die wapens reguleren en documenteren, en degenen die ze gebruiken. De auteurs stellen een nieuw op te richten institutie voor, onder civiel én militair beheer, en met een duidelijk systeem van checks and balances. In de meeste Latijns-Amerikaanse landen staat de productie, regulering en het gebruik van vuurwapens onder controle van één enkele entiteit, meestal het leger, zoals in Colombia, Mexico, Chili, Paraguay en Honduras, of het ministerie van Binnenlandse Zaken of Justitie, zoals in Argentinië, Peru, Costa Rica en Brazilië. Dat werkt machtsmisbruik en een gebrek aan transparantie over de aankoop, het beheer en de distributie van wapens in de hand. Om dit te voorkomen zou een landelijke coördinerende instantie legale en illegale wapenhandel moeten onderzoeken en monitoren.
5. Ten slotte, aangezien de Verenigde Staten in bijna alle landen van de regio de belangrijkste leverancier zijn van wapens die bij criminele activiteiten gebruikt worden, suggereren de auteurs om diplomatieke samenwerkingen op te richten, bestaande uit zowel landen als ngo’s die de inspanningen coördineren voor strengere regulering van wapens in de Verenigde Staten. Een dergelijke coalitie zou Latijns-Amerikaanse landen meer onderhandelingsruimte geven dan de duidelijk ongelijke bilaterale relaties tussen de individuele landen met de VS.

Vijf geleerde lessen

Naast de aanbevelingen geeft het boek de vijf belangrijke lessen weer die geleerd zijn uit beleid dat het aantal wapens succesvol vermindert en beleid dat ontoereikend is geweest.

1. Voorraadbeheer verbeteren

Om verlies van munitie en wapens uit nationale opslagplaatsen te voorkomen, moeten politie en militaire autoriteiten hun inventarissen voortdurend bijwerken, hun administratie verbeteren en transparanter zijn. Effectieve inventarissen en controlemechanismen voor de verwerving van wapens door burgers hebben daarnaast goede resultaten opgeleverd bij het terugdringen van wapenmisbruik.

2. Inzameling van wapens

Landen zouden wapeninzamelacties moeten overwegen. In 2007 startte Argentinië een inzamelprogramma als resultaat van een dialoog tussen maatschappelijke organisaties en de toenmalige regering van president Néstor Kirchner.

Het plan ging uit van de mogelijkheid om vrijwillig en anoniem wapens en munitie in te leveren, en resulteerde in de vernietiging van meer dan 175.000 wapens en 1,5 miljoen kogels in minder dan tien jaar. In ruil kregen de deelnemers een financiële compensatie. Dit programma is wereldwijd erkend en won prestigieuze prijzen voor het beste openbare beleid op het gebied van ontwapening.

3. Inbeslagname is niet genoeg

Elk jaar worden in Midden-Amerika ongeveer 16.000 wapens in beslag genomen. Dit aantal is zo laag dat het 188 jaar zou duren om alle wapens van de straten van Midden-Amerika te verwijderen, zou dat percentage gelijk blijven en er geen nieuwe wapens bijkomen.

De les hierbij is dat politie-inspanningen om wapens in beslag te nemen nauwelijks iets opleveren zolang regeringen de vraag naar de producten niet verminderen. Zolang die vraag bestaat, blijft de impact van veiligheidsbeleid beperkt.

4. De Latijns-Amerikaanse wapenindustrie reguleren

Latijns-Amerika heeft een kleine maar groeiende regionale wapenindustrie. In landen als Brazilië is een gevestigde defensie-industrie die wapens produceert, samenstelt, importeert én exporteert. Ook in andere landen zoals Chili, Mexico en Peru, groeit de wapenindustrie. Dit maakt regulering van de productie en commercialisering van wapens in de regio nog belangrijker.

5. Regionale en internationale samenwerking

Tot slot zijn er enkele maatregelen die Latijns-Amerikaanse landen zouden kunnen nemen om wapensmokkel tegen te gaan. Samenwerking tussen regeringen en internationale organisaties, zoals het Regionaal Centrum voor Vrede, Ontwapening en Ontwikkeling van de Verenigde Naties in Latijns-Amerika en het Caribisch gebied (UNLIREC), is het effectiefst gebleken.

In samenwerking met UNLIREC hebben veel landen gewerkt aan de implementatie van programma's om hun forensisch-ballistische capaciteit op te krikken en strategieën te ontwikkelen om wapen- en munitiehandel te onderzoeken en te bestraffen. Hoewel de impact van deze en andere samenwerkingen moeilijk te meten is, laat onderzoek zien dat regionale en internationale samenwerking tot dusver een van de beste manieren om wapenhandel te verminderen is.

De originele versie van dit artikel is gepubliceerd in het Centrum voor Onderzoeksjournalistiek (CIPER) van Chili.