Kazachstan is niet bang voor Rusland

In het noordoosten van Kazachstan, ten zuiden van de Russische grens, staat in grote, opvallende witte letters "Kazachstan" op de groene heuvel die oprijst bij de stad Oskemen.

Toen het teken werd opgericht in 2009, kennelijk als uiting van Kazachs patriottisme, leek het het vanzelfsprekende te bevestigen. Maar nu de Russische president Vladimir Poetin zichzelf opwerpt als beschermer van Russen overal in de wereld, en met dat argument het Oekraïense schiereiland de Krim annexeerde, lijkt de slogan toepasselijker dan ooit. In ieder geval voor de Kazachse leiders in de hoofdstad Astana.

Sinds de ineenstorting van de Sovjet Unie in 1991 heeft de regering van president Noersoeltan Nazarbajev het belang van tolerantie en inter-etnische harmonie benadrukt. Voor het grootste deel is Nazarbajev erin geslaagd de rust in het land te bewaren, waardoor de economie van het Centraal-Aziatische land een ongekende groei doormaakte.

De Oekraïense crisis dreigt echter de loyaliteit van de etnisch diverse bevolking van Kazachstan op de proef te stellen, in het bijzonder bij de Russische minderheid in het land die zich vooral in het noorden bevindt. De politiek in Astana loopt al vooruit op mogelijke ontwikkelingen: begin april werd de wet aangepast, waardoor nu hoge straffen staan op openbare oproepen tot separatisme.

Separatistische sentimenten in het industriële noordoosten van het land bezorgden Nazarbajev in de jaren negentig hoofdpijn. Oskemen was destijds een broeinest van intriges. Dertien pro-Russische samenzweerders uit de stad werden in 2000 veroordeeld voor een separatistisch complot. In de stad, die in het Russisch Ust-Kamenogorsk heet, is 67 procent van de inwoners van Russische afkomst.

Opruiing

De separatistische tendensen ebden weg toen Kazachstan zich als land steeds sterker profileerde. Maar scenario's zoals in Oekraïne hebben Nazarbajev weer op scherp gezet. In Kazachstan is 22 procent van de bevolking etnisch Russisch. Aan de 7000 kilometer lange grens met Rusland is de concentratie Russen nog veel hoger. En Poetins argument om de Krim binnen te vallen – het beschermen van Russen in het buitenland – baart de Kazachse regering zorgen.

Opruiende verklaringen van Russische nationalisten over Noord-Kazachstan hebben olie op het vuur geworpen en een ongewone diplomatieke spanning veroorzaakt tussen de nauwe bondgenoten Moskou en Astana. Op 11 april, na sterke afkeuring vanuit Astana, distantieerde Moskou zich van de opruiende retoriek. Er werd echter niet expliciet uitgesproken dat Rusland afziet van claims op Kazachs grondgebied.

Astana mag dan in verhoogde staat van paraatheid zijn, de Russisch-sprekende gemeenschap in Oskemen blijft rustig onder de nationalistische uitbarstingen.

Tijdens een bijeenkomst van etnische Russen in Oskemen op 8 april schaarden plaatselijke leiders zich achter de Russische acties op de Krim en veroordeelden ze de Europese bemoeienis met de achtertuin van Rusland. Viktor Sharonov, een kozakkenleider, noemde de Europese inmenging een "behoefte van westerse landen om Rusland opnieuw zwart te maken."

"Helaas zijn in Kiev de echte fascisten en ultranationalisten aan de macht gekomen", zei Oleg Navozov, voorzitter van de Slavische beweging LAD. Daarmee werd Rusland er volgens hem toe gedwongen te interveniëren en de rechten van de Russisch-sprekenden te verdedigen.

Geen vijand

Enerzijds weerklinkt in de visie van de meeste etnische Russen in Oskemen de officiële lijn van Astana: Nazarbajev noemde de nieuwe regering in Kiev eerder "neo-fascistisch" en ging tekeer tegen de Oekraïense "discriminatie van minderheden." Daarmee oogstte hij applaus van de etnisch-Russische leiders.

Aan de andere kant brengt de Russische interventie in Oekraïne de vraag met zich mee wat er gebeurt als Moskou besluit dat de Russisch-sprekenden in Kazachstan bescherming nodig hebben. Dit scenario werd door etnische Russen die spraken met persbureau EurasiaNet.org, echter zonder uitzondering verworpen. Zij beweren dat het beleid van Nazarbajev, dat al jaren gericht is op het bijeenhouden van de etnische groepen in het land, een dergelijk scenario uitsluit.

"De situatie in Kazachstan is totaal anders dan die in Oekraïne", zei Vadim Obukhov, plaatsvervangend hoofd van het het Russisch Cultureel Centrum. "Er zijn hier geen confrontaties tussen Kazachen en Russen." Volgens krantenuitgever Jevgenij Cherkashin weet Nazarbajev de balans tussen het beschermen van de rechten van minderheden en de belangen van de meerderheid van Kazachen, goed te bewaren.

Nazarbajevs pro-Russische standpunt met betrekking tot Oekraïne valt goed onder etnische Russen in het noorden van Kazachstan, hoewel critici elders het verraad van de nationale belangen noemen. "In het bewustzijn van veel Russen hoort het noordelijke deel van Kazachstan bij Rusland", zegt analist Ajdos Sarim uit Alma Ata. "Vanuit de visie van veel Kazachen is dit officiële standpunt dus onjuist."

In Oskemen zijn sommige etnische Kazachten "bang" dat Rusland, zij het ergens op een onduidelijk moment in de toekomst, zich Kazachs grondgebied zal toe-eigenen, zegt Kenzhebaj, een inwoner van Oskemen van middelbare leeftijd. Hij wil zijn achternaam niet geven. Veel anderen geloven echter ook dat de nauwe band met Rusland Kazachstan de beste bescherming biedt: Astana kan zijn soevereiniteit beter bewaren door zich op te stellen als vriend van Moskou, dan als vijand.

Russen op straat in Oskemen, vinden het idee van oprukkende Russen in Kazachstan onzinnig. "Ik geloof niet dat Rusland uit is op een deel van Kazachstan", zegt Viktor Chernjshev, een technicus, verbaasd. "Waarom zou Rusland dat willen?"

"Rusland wordt hier niet als een soort vijand gezien, maar als een kans", zegt Aleksandr Aleksejenko van de Technische Staatsuniversiteit van Oost-Kazachstan. Voor inwoners van Oskemen ligt de Russische stad Novosibirsk dichterbij dan Astana, de hoofdstad van Kazachstan. Veel inwoners van Oskemen steken dan ook de grens over naar Siberië om te werken en studeren. Dat Kazachstan lid is van de door Rusland geleide douane-unie, helpt daarbij.

Deze vrijhandelszone wordt volgende maand getransformeerd in de Euraziatische Economische Unie, maar niet zonder luidruchtige protesten van Kazachse nationalisten en liberalen die vrezen voor Russische dominantie. In het noordoosten van Kazachstan is de steun voor de unie echter groot.

Vladimir Poetin maakt geen geheim van zijn nostalgische gevoelens voor de Sovjet Unie, of zijn visie op de unie als politiek voertuig voor door Rusland gedomineerde post-Sovjet integratie. Sommige inwoners van Oskemen lijken die droom te delen. De unie symboliseert "een terugkeer – hoewel misschien niet volledig – naar de situatie ten tijde van de Sovjet Unie", zegt Navozov.

Die woorden mogen Poetin misschien als muziek in de oren klinken, dat doen ze niet bij Nazarbajev. Hij wil niets weten van politieke elementen als het gaat om integratie en heeft beloofd "geen jota" toe te geven als het gaat om Kazachstans soevereiniteit.