Japan zoekt antwoord op razendsnel krimpende bevolking

Wereldwijd ging de discussie in de afgelopen jaren vooral over overbevolking, maar in sommige landen is er recent ook meer aandacht voor de gevolgen van lage vruchtbaarheidscijfers en een vergrijzende bevolking, zoals in Japan.

Diverse Aziatische instituten doen nu onderzoek en werken aan beleid dat hierop inspeelt. Een van die instituten is het Aziatisch Bevolkingsfonds (APDA), het secretariaat van de Japanse Parlementariërsfederatie voor Bevolking (JPFP).

Miljoen minder Japanners

Hoewel dalende vruchtbaarheidscijfers geen nieuw fenomeen zijn, zag Japan zijn bevolking in de afgelopen jaren snel krimpen. Volgens cijfers van de Verenigde Naties werden in de jaren 1950 gemiddeld 2,75 kinderen geboren per vrouw, ruim boven de 2,1 die nodig is om de bevolking op lange termijn stabiel te houden. Momenteel is het vruchtbaarheidscijfer in Japan 1,44 per vrouw, wat alleen al in de afgelopen vijf jaar leidde tot een bevolkingsafname van een miljoen mensen.

Het Nationale Instituut voor Onderzoek naar Bevolking en Sociale Zekerheid becijferde dat als deze trend doorzet, de Japanse bevolking krimpt van 126 miljoen nu tot 88 miljoen in 2065, en 51 miljoen in 2115. Doordat er minder kinderen en jongvolwassenen zijn, wordt een vicieuze cirkel in gang gezet: er wordt minder uitgegeven, waardoor de economie verzwakt. Daardoor nemen mensen minder of geen kinderen, waardoor de economie nog verder verzwakt.

“Als het aantal achttienjarigen afneemt, moeten er universiteiten sluiten, wordt het aantal nieuwe academische posten beperkt, komen er minder onderzoekers en neemt de Japanse internationale concurrentiekracht af”, stellen onderzoekers van het instituut. Omdat de levensverwachting tegelijkertijd stijgt, maken ouderen inmiddels 27 procent van de Japanse bevolking uit. In de Verenigde Staten is dat bijvoorbeeld 15 procent. Dat betekent minder inkomsten en hoge uitgaven voor de overheid, minder geld voor pensioenen en sociale zekerheid en een zwakkere economie.

Yasuo Fukuda, voorzitter van de Aziatische Associatie voor Bevolking en Ontwikkeling en voormalig premier van Japan, merkte eerder op dat een afnemende bevolking niet per se een negatieve ontwikkeling is, maar dat de snelheid waarmee het proces gaande is, wel zorgen baart. “Het werkelijke probleem is een te snelle bevolkingsdaling, waardoor sociale systemen instabiel worden en niet meer in staat zijn te reageren op de problemen die ontstaan”, zei hij. “Dat maakt de het voor jongeren moeilijker om zich een concreet beeld te vormen van hun toekomst.”

Verstedelijking

Verstedelijking wordt vaak gezien als een drijvende kracht achter lagere vruchtbaarheidscijfers, zegt APDA. Het geboortecijfer is in de stad doorgaans lager dan op het platteland. Dat komt meestal doordat het onderwijsniveau in steden hoger is, en er meer werk en gendergelijkheid bestaat. Factoren die allemaal invloed hebben op de keuze van mensen om wel of geen kinderen te nemen.

Japan is een van de meest verstedelijkte landen in de wereld. In 1950 woonde nog 53 procent van de bevolking in de stad – in 2014 was dat al 93 procent. Dorpen op het platteland verdwijnen in hoog tempo doordat jongeren naar de steden trekken voor werk. De achterblijvende ouderen vertrekken of overlijden.

Toch is de relatie tussen verstedelijking en geboortecijfers nog niet helemaal duidelijk, omdat de gegevens erover beperkt zijn en de context kan verschillen. Deskundigen wijzen ook op het gebrek aan kansen voor jongeren in het land. Hoewel de werkloosheid lager dan 3 procent is, daalt het aantal vaste banen. Daardoor stellen jonge mannen en vrouwen het krijgen van kinderen uit.

Ongeveer 40 procent van het werk in Japan is tijdelijk of parttime werk met een laag salaris. Volgens het ministerie van Arbeid verdienen mensen die dit soort werk doen, 53 procent minder dan hun collega’s met een vaste baan. Mannen, die meestal als broodwinner worden gezien, trouwen daardoor wellicht minder snel of stellen het krijgen van kinderen uit, omdat ze de financiële mogelijkheden daarvoor niet hebben.

Karoshi

Ook de Japanse cultuur van overwerk heeft vermoedelijk invloed op de lage geboortecijfers. Jongeren hebben vaak nauwelijks tijd voor een sociaal leven, of zelfs om te slapen of te eten. Gevallen van ‘karoshi’, ofwel dood door overwerk, komen in het hele land voor.

Er zijn te weinig data over de deze ontwikkelingen, constateert APDA, dat onderzoek op dit gebied wil stimuleren.

De regering van premier Shinzo Abe werkt sinds een paar jaar aan concreet beleid, en wil onder meer het geboortecijfer tegen 2025 verhogen naar 1,8. Gratis onderwijs, uitbreiding van kinderopvangmogelijkheden en vaderschapsverlof moeten het eenvoudiger maken voor mensen om kinderen op te voeden. Plaatselijke overheden organiseren bovendien dating-events.

Critici vinden dat de regering-Abe echter te weinig doet, vooral als het gaat om de hervorming van arbeid. “Meer kinderen, gendergelijkheid en een goede balans tussen werk en privé zijn belangrijk”, zegt Makoto Atoh van APDA. Hij wijst echter ook op de noodzaak te investeren in de regio en gemeenschappen daar nieuw leven in te blazen.