Inheemse bevolking in Mexico verzet zich tegen grote energieprojecten

In de Zuidoost-Mexicaanse staat Yucatán blokkeren inheemse boeren sinds 2016 via juridische stappen de bouw van een zonnepark. Ze verzetten zich tegen het project omdat de private eigenaar de lokale gemeenschap niet heeft geraadpleegd – wat verplicht is - en de centrale een risico vormt voor het milieu.

“Ze braken wegen open zonder medeweten van de gemeenschappen hier. In een andere gemeente is wel overleg geweest, maar hier niet”, vertelt Aurelio Mugarte, afkomstig uit een van de Maya-gemeenschappen.

Net als zijn buren werkt Mugarte op de San José Tipceh-‘ejido’, een gebied van 1468 hectare publieke grond die is toegewezen aan de gemeenschap om te bewerken voor landbouw. De gemeenschappen die door het project worden bedreigd, hebben twee (nog lopende) rechtszaken aangespannen tegen het park, dat grond zou bestrijken in de gemeenten Muna, Sacalum en Ticul.

Het zonnepark is verdeeld in Ticul A en B en is eigendom van Vega Solar Energía, de Mexicaanse dochteronderneming van het Amerikaanse Sun Power, waarvan de grootste aandeelhouder de Franse oliegigant Total SE is. Voor het project zou zo’n 700 hectare bos gekapt moeten worden, in een gebied dat al kwetsbaar is vanwege de biodiversiteit en de poreuze ‘karstbodem’, waar gaten en erosie op de loer liggen.

De deelstaat Yucatán behoort tot het gelijknamige schiereiland dat ook de staten Campeche en Quintana Roo omvat en het op een na belangrijkste Latijns-Amerikaanse ecosysteem op land vormt, na het Amazonewoud.

Openstelling van de energiesector

Het project is een gevolg van de energiehervorming van 2013, die de opwekking en commercialisering van de energiemarkt openstelde voor binnenlandse en buitenlandse private investeerders. De handel en distributie in de elektriciteitssector zijn in handen gebleven van de Federale Elektriciteitscommissie (CFE).

Na die openstelling organiseerde de overheid in 2016 en 2017 drie aanbestedingen voor de bouw van generatoren die hun opbrengst aan de CFE zouden verkopen. In 2016 was Vega Solar een van de winnaars met Ticul A en B, waar 1,22 miljoen zonnepanelen geïnstalleerd zouden worden om zo’n 600 megawatt (Mw) aan elektriciteit op te wekken.

“De hervorming had ook voor ons gevolgen, het zorgde ervoor dat bedrijven dit gebied in konden komen”, vertelt Mugarte. “De regering wilde de bedrijven tegemoetkomen. Over de vernietiging van de natuur werd niet gesproken. Maar als hernieuwbare energie natuur verwoest, zie ik het voordeel er niet van in.”

Nu wil Andrés Manuel López Obrador, sinds december 2018 president, de energiehervorming, die zijn voorganger Enrique Peña Nieto in augustus 2013 tot stand bracht, deels weer terugdraaien.

Hervormingen teruggedraaid

De aangepaste elektriciteitswet, ingegaan op 9 maart, verkiest CFE-installaties boven particuliere generatoren, ook al zijn de eerste kostbaarder. Vanaf nu moeten op de Groothandelsmarkt voor Elektriciteit (MEM), beheerd door het Nationale Energiecentrum Cenace, eerst de opbrengsten van het nationale elektriciteitssysteem worden verhandeld, en pas daarna de elektriciteit van particuliere bedrijven.

De regering wijzigde hiervoor niet de Grondwet zoals in 2013 wel gebeurde. Maar de aanpassingen draaien wel de energiehervorming uit dat jaar, die opwekking en handel openstelde voor private investeerders, terug. De inwerkingstelling van de nieuwe wet is nu tijdelijk opgeschort op bevel van de rechter, maar er wordt aangenomen dat deze wel doorgaat.

Die openstelling van 2013 was bedoeld om de concurrentie te bevorderen en de kosten te drukken. Maar de CFE beweert dat die aanpassingen de staatsorganisatie geld hebben gekost, omdat de opgewekte stroom in waarde verminderde.

Na de tegenhervorming van afgelopen maart moet Cenace eerst de energie verkopen die wordt opgewekt door de waterkrachtcentrales van CFE, dán de energie uit fossiele brandstof en andere bronnen van CFE, daarna de wind- en zonne-energie van particuliere aanbieders en als laatste de energie opgewekt met gas en stoom in privaat beheerde centrales.

Daarnaast worden vergunningen ongeldig verklaard die door particulieren zijn verkregen om hun eigen elektriciteit op te wekken uit bronnen als gas, waterkracht, wind- en zonne-energie – ook wel gedecentraliseerde opwekking genoemd. Tot slot verdwijnt in de nieuwe wetsaanpassing het verplichte karakter van de elektriciteitsveilingen.

Evaluatie van de sociale impact

De op een na grootste Latijns-Amerikaanse economie, met een bevolking van 126 miljoen mensen, verbruikt momenteel zo’n 270.000 gigawattuur aan elektriciteit, waarvan de helft door de CFE wordt geleverd en de rest door private exploitanten. De energie komt vooral van fossiele brandstoffen (bijna 76 procent), waterkracht (bijna 8 procent), wind (6,59 procent), zonne-energie (4 procent), kernenergie (3 procent) en geothermische (ofwel warmte-) energie (1,5 procent).

De door megaprojecten getroffen gemeenschappen denken dat de tegenhervormingen hen wat uitstel bieden, aangezien zij niet langer overschaduwd worden door private bedrijven. Maar ze zijn nog altijd niet bevrijd van de CFE, die in het verleden hun eisen vaker negeerde.

“We geloven niet dat de veranderingen in ons voordeel zullen werken, omdat de energie niet voor ons is”, zegt Mugarte, wiens gebied wordt voorzien van stroom uit een thermo-elektrische energiecentrale, aangedreven door fossiele brandstoffen.

Door de energiehervorming werden de lokale gemeenschappen overgeleverd aan de CFE, staatsbedrijf Petróleos Mexicanos (Pemex) en privébedrijven. En hoewel de wet voorschrijft dat er een evaluatie van de sociale impact plus een ‘inheems overleg’ plaatsvindt, werden deze pas na de planning en het ontwerp van het project uitgevoerd en zo tot slechts een formaliteit gereduceerd.

Daarom besloten de getroffen gemeenschappen een rechtszaak te starten. Het overleg moet immers vooraf gaan aan het ontwerp en de bouw van de projecten, met volledige en tijdige informatie van de betrokkenen.

Elektriciteit voor Walmart

Hetzelfde patroon herhaalde zich in andere regio's van het land.  In de centrale staat Puebla probeert het bedrijf Deselec 1-Comexhidro de waterkrachtcentrale Puebla 1 te bouwen om elektriciteit te leveren aan de Mexicaanse dochterondernemingen van de Amerikaanse winkelketen Walmart.

“Er is wel wat veranderd, want nu zou de energie Mexicaans kunnen zijn, aangezien het geprivatiseerd is”, zegt José Galindo uit de Totonac-gemeenschap in San Felipe Petatlán in Puebla. “Maar het is alsnog zorgwekkend. Ze blijven bij olie en vervuiling en ze willen meer waterkrachtcentrales bouwen, die de bassins blokkeren.”

Galindo, lid van de niet-gouvernementele regionale Raad van Totonaco, zegt dat “we ons niet beter gesteund voelen door de CFE, noch een betere kwaliteit energie hebben.”

Sinds 2016 hebben inwoners van drie gemeenten van Puebla een mega-waterkrachtcentrale in de rivierbedding van de Ajajalpan-rivier, de belangrijkste waterbron, weten tegen te houden door middel van twee rechtszaken. Het Puebla 1 waterkrachtproject voorziet in de bouw van twee dammen, Ahuacoya en Zoquiapa, waarvan de eerste 45 meter hoog zou worden en 60 MW zou moeten opwekken.

“Het inheemse overleg stelde niets voor. De vergunningen waren al jaren binnen; ze vertelden de mensen slechts wat de plannen waren. Overheidsinstellingen speelden dit spel mee. Ze hebben ons nooit over het project geïnformeerd”, zegt Galindo, wiens gemeenschap uit zo’n 4000 inwoners bestaat en ongeveer 230 kilometer ten zuiden van Mexico-Stad ligt.

Een democratische energietransitie

Vóór de wettelijke goedkeuring van de wijzigingen in het elektriciteitshandelssysteem hadden de leiders van veertien inheemse gemeenschappen al gevraagd om deel te kunnen nemen aan de opwekking van hernieuwbare energie. Ze uitten hun behoefte aan “een nieuw model van een sociale en democratische energietransitie, zonder inmenging van grote multinationals of particuliere megaprojecten.”

De CFE is niet van plan te investeren in hernieuwbare energie, omdat het de voorkeur geeft aan het gebruik van fossiele brandstoffen, grote waterkrachtcentrales en kernenergie. Gemeenschappen als San José Tipceh en San Felipe Tepatlán hopen alleen maar dat de projecten niet doorgaan.

Ook Galindo hoopt dat waterkrachtcentrale stopgezet wordt. “Dat zou veel betekenen, want verschillende van onze rechten worden hier geschonden. Ik zou willen dat elke plaats zijn eigen energie kan opwekken en beheren”, besluit hij.