Hoe dodelijk kan het zijn om energie op te wekken in India?

Op zondagochtend 7 februari begon de rivier Rishi Ganga in de Himalayastaat Uttarakhand in India te stijgen. Twee uur later was het water, aangevuld met puin en gletsjersmeltwater, zo’n 16 meter toegenomen. Dat is vergelijkbaar met de hoogte van een gebouw van vijf verdiepingen.

Het water stortte langs het steile rivierpad naar beneden. Bewoners van de heuvels merkten de ramp als eerste op. Moeders belden direct hun zonen die werkten aan de bouw van de waterkrachtcentrale Tapovan-Vishnugad, om te zeggen dat ze moesten vluchten.

Mensen die zich in hoger gelegen gebieden bevonden, filmden de ramp en plaatsten de beelden op sociale media. Het gaat onder meer om beelden van mensen die in paniek naar familieleden en vrienden schreeuwden dat ze “ergens op moesten klimmen”.

Meegesleurd

Zo werden levens gered, al kon niet iedereen zich op tijd in veiligheid brengen. De watermassa denderde over het bouwterrein van de waterkrachtcentrale Tapovan-Vishnugad en het Rishiganga-project, alsof de projecten van lego gemaakt waren.

Dertig bouwvakkers werden in de tunnel van de dam gezogen. Anderen werden stroomafwaarts meegesleurd. Reddingswerkers vonden in de dagen daarna 150 kilometer stroomafwaarts nog lichamen terug, die vaak ernstig verminkt en onherkenbaar waren.

Begin deze week waren twintig lichamen en twaalf ledematen gecremeerd, nadat eerst DNA-monsters waren genomen. Achtenvijftig lichamen waren teruggevonden en er waren nog 164 mensen vermist, inclusief bewoners van huizen die werden weggespoeld.

Barst in het ijs

Overstromingen van gletsjermeren komen vaker voor. Daarbij komt plotseling veel water vrij dat als een vloedgolf naar beneden stroomt. Maar wat was de werkelijke oorzaak van deze ramp?

Het Indian Institute of Remote Sensing (IIRS) in Dehradun, onderdeel van de Indian Space Research Organisation (ISRO), zette een dag na de ramp een verklaring op zijn website: “Uit satellietgegevens van 7 februari blijkt dat in het stroomgebied van de rivier Rishi Ganga bij het eindpunt van de gletsjer op een hoogte van 5.600 meter, een landverschuiving een sneeuwlawine veroorzaakte die ongeveer 14 vierkante kilometer bedekte en een plotselinge overstroming veroorzaakte stroomafwaarts in de rivier Rishi Ganga.”

Volgens experts speelt de klimaatverandering hierbij een rol. “Op de satellietbeelden is de aanwezigheid van een meer niet zien”, zegt Mauri Pelto, glacioloog aan het Nichols College in Massachusetts, via een Skype-call. Dat roept vragen op over de herkomst van de grote hoeveelheid overstromingswater.

“De meest logische verklaring is dat de landverschuiving een gletsjerstroom geblokkeerd heeft en dat die stroom vervolgens die blokkade doorbroken heeft. Die blokkade kan bijvoorbeeld een uur geduurd hebben. Zelfs bij een blokkade van 15 minuten kan er veel water uit gletsjerstromen worden opgehoopt”, zegt Pelto.

Uit satellietbeelden van ISRO van 6 januari blijkt dat zich een barst ontwikkelde in de Trishul-gletsjer. Op de ochtend van 7 februari was te zien hoe een rotsblok met ijs van een hoogte van 5.600 meter was gecrasht naar 3.800 meter, bijna 2 kilometer lager. Daarbij viel het uiteen en werd een rots- en ijslawine gecreëerd. Die lawine denderde met hoge snelheid naar beneden en genereerde daarbij warmte en elke milliseconde nog meer ijs, water en rotsen.

Bij de lawine kunnen subglaciale meren losgebroken zijn, stelt een studie van het Divecha Centre for Climate Change (DCCC) van het Indiase Institute of Science (IISc) in Bengaluru. Subglaciale meren vormen zich onder de ijsmassa als er smeltwater ontstaat. Ze zijn niet te zien op satellietbeelden. Volgens het DCCC was dit de belangrijkste bron van de watermassa die de overstromingen veroorzaakte.

Zonder winterse neerslag sterven gletsjers

Welke rol speelde de klimaatverandering hierin? “Deze ramp vond plaats na een postmoessonseizoen met hoge sneeuwgrenzen (sneeuwlijnen van gletsjers zijn indicatoren voor smelthoogte, red.) op Trishul en aangrenzende gletsjers”, zegt Pelto. “Het was bovendien de warmste januarimaand van de afgelopen zestig jaar in Uttarakhand.”

“Tegen half oktober 2020 was de sneeuwgrens gestegen naar 5.800 tot 6.000 meter boven het zeeniveau op Trishul en de aangrenzende zeven gletsjers”, leidt hij af uit satellietbeelden van Landsat en Sentinel. “Deze hogere sneeuwgrens wijst op hogere temperaturen en een hogere vorstgrens in 2020. Dit laat ook zien dat de vorstgrens in 2020 geregeld hoger lag dan het punt van 5.600 meter waar de landverschuiving plaatsvond. Hier smolt meer sneeuw dan er viel.”

“Na de warmte van oktober 2020,bedekte sneeuw de gletsjers tot 4.400 meter”, zegt Pelto nog. “Maar daarna kwam er weer een warme periode waarbij veel sneeuw smolt en het sneeuwdek verloren ging tot een hoogte van minstens 5.000 meter op de Trishul-gletsjer. Hier komen drie dingen samen: precies in dit zeer warme jaar, precies op de hoogte waar sprake was van ongebruikelijk dooi, ontstaat een landverschuiving. Waarom gebeurt dat precies nu?” Het antwoord ligt volgens Pelto in deze samenloop van omstandigheden en dus in de klimaatverandering.

Zijn uitleg wordt ondersteund door onderzoek over de impact van klimaatverandering op nabijgelegen gletsjers in het bovenste stroomgebied van de Rishi Ganga in de regio Nanda Devi in de centrale Himalaya. Uit dat onderzoek, gepubliceerd in juli 2020 in Science Direct, bleek dat tussen 1980 en 2017 tien procent van de sneeuwbedekking van de gletsjers was verdwenen.

Uit datzelfde onderzoek bleek ook dat de gletsjers permanent sneeuw verliezen, niet alleen als gevolg van hogere temperaturen, maar ook als reactie op “verslechterde neerslagomstandigheden” sinds 1980. De gletsjers “sterven” omdat er minder winterse neerslag is: neerslag die de gletsjers nodig hebben om te groeien.

Meer rampen in het verschiet

Volgens Pelto worden de gletsjers eerder dunner dan dat ze zich terugtrekken, vooral in de regio tussen de sneeuwgrens en onder de top die met puin bedekt is.

Dit kan uiteindelijk leiden tot de vorming van extra gletsjermeren, verspreid over een groter gebied. Aangezien dergelijke meren kunnen uitbarsten, brengt dat risico’s met zich mee. Het rotspuin dat deze watermassa’s in bedwang houdt, is onstabiel en verandert constant, wat doorbraken kan veroorzaken.

Ook aardbevingen kunnen overstromingen uitlokken, afhankelijk van de kracht, locatie en andere karakteristieken.

Over de gebarsten rotswand van Trishul zegt Pelto dat alle rotswanden barsten vertonen. “Die kunnen in de loop van de jaren breder worden. Meestal worden ze bij elkaar gehouden door de ijsbedekking. Als die verdwenen is, kan rotsmateriaal eenvoudiger losraken. Deze omstandigheden zijn voorlopers van rampen. Ik verwacht dan ook dat er meer van dit soort gebeurtenissen zullen komen.”

Zo omzeil je het verbod op nieuwe waterkrachtcentrales

Uttarakhand heeft veel steile hellingen die opwekking van elektriciteit uit rivierwater mogelijk maken. De Indiase deelstaat wil hier dan ook volop gebruik van maken. Ongeveer 77 procent van de totale opwekkingscapaciteit van staatselektriciteitsbedrijven komt uit waterkracht. Er zijn 40 projecten operationeel en er zijn er nog 87 in ontwikkeling.

Activisten wijzen echter op de kans op lawines, plotselinge overstromingen, dodelijke slachtoffers en hoge kosten van de infrastructuur in onstabiele rivierbeddingen. Die kans moet volgens hen worden afgewogen tegen de voordelen van dergelijke projecten.

Na grote overstromingen in 2013 in Uttarakhand, veroorzaakt door langdurige, hevige neerslag, verbood het Indiase Hooggerechtshof de installatie van nieuwe waterkrachtcapaciteit in de staat. De Indiase regering en de regering van de deelstaten omzeilen dit verbod door middel van plannen om elektriciteit uit de deelstaten te exporteren.

Tussen 2013 en 2015 verloor Uttarakhand maar liefst 268 vierkante kilometer bos, blijkt uit het India State of Forest Report. Dit bos werd veelal gekapt voor de aanleg van wegen en de bouw van waterkrachtcentrales, hotels en mijnbouwprojecten. In 2019 werd een deel van het bos hersteld.

Pelto pleit voor kleinere waterkrachtcentrales die voldoende capaciteit hebben om de lokale bevolking van energie te voorzien, in plaats van middelgrote of grote projecten. “Als je investeert in een dure structuur die de hele breedte van de rivier overspant, hoe groot is dan de kans dat die vijftig jaar later nog operationeel is?”, waarschuwt hij.