Dodelijke spinnen in Europa: moeten we ons zorgen maken?

Als iemand je zou vragen een plek te noemen met giftige dieren, wat zou je dan zeggen? Misschien Australië, met beruchte slangen als de taipan (Oxyuranus microlepidotus), of misschien Brazilië, de thuisbasis van gevreesde wezens als de gele schorpioen (Tityus serrulatus). Europa zou waarschijnlijk eerder laag op de lijst staan: het continent staat niet echt bekend om zijn gevaarlijke diersoorten.

Maar de laatste jaren is in Zuid-Europa de angst wel toegenomen voor een klein, achtpotig wezen. Een aantal sterfgevallen die aan een bepaalde spin worden toegeschreven, zijn er breed uitgemeten in de media. Het laatste bekende geval was voorbije zomer in het Italiaanse stadje Bari, waar een 23-jarige man stierf na een vermoedelijke beet van een mediterrane vioolspin, ook bekend als de bruine kluizenaarsspin. Amper een maand eerder stierf een 52-jarige politieagent in Palermo aan dezelfde oorzaak.

De twee meest gevreesde spinnen van Europa

En op het Spaanse platteland kun je - als je graag je handen in alle kieren en gaten stopt en veel pech hebt  - ook een pijnlijke beet oplopen van een van de grotere spinachtigen in het land, zoals de Spaanse stierspin (Macrothele calpeiana) of de wolfspin (Lycosa tarantula).

In het Middellandse Zeegebied zijn er eigenlijk maar twee spinnensoorten waarvan de beten als een medisch probleem worden beschouwd: de Europese zwarte weduwe (Latrodectus tredecimguttatus) en dus die beruchte mediterrane vioolspin (Loxosceles rufescens).

De zwarte weduwe heeft altijd al de slechtste reputatie gehad, maar er zijn geen gedocumenteerde gevallen van sterfgevallen door de beet van de Europese variant. Bovendien zijn ontmoetingen met dit opmerkelijke dier zeldzaam, omdat de spin te vinden is in landelijke gebieden en zijn grillige webben spint onder boomschors of rotsen.

De neurotoxische effecten van het gif op mensen zijn bekend: een complexe cocktail van moleculen, gezamenlijk bekend als ‘latrotoxines’, beïnvloeden de zenuwtransmissie, de hartspier en de gladde spierfunctie, wat een syndroom veroorzaakt dat ‘latrodectisme’ wordt genoemd.

De vioolspin, die meestal een kleine, donkere, vioolvormige vlek op zijn kopborststuk heeft, is een heel ander verhaal. Hoewel die in het wild voorkomt, kan ze tegenwoordig worden beschouwd als een ‘synantropische’ soort. Dat betekent dat hij de neiging heeft om in de buurt van mensen te leven, vooral in huizen, garages of op werkplekken. Hij houdt van donkere, stoffige schuilplaatsen, zoals achter of onder grote meubels, waar hij lange tijd onopgemerkt kan blijven.

Een ander soort gif

In tegenstelling tot het neurotoxische gif van zwarte weduwen heeft het gif van de mediterrane vioolspin een necrotische werking, wat betekent dat het de dood van lichaamsweefsel veroorzaakt. Onder de vele eiwitten die in hun gif worden aangetroffen, bevinden zich fosfolipasen: enzymen die celmembranen afbreken en bloedvaten doen scheuren. De combinatie veroorzaakt meestal een lokale reactie op de plaats van de beet, met wekenlange zwelling, roodheid en jeuk.

In een klein percentage van de gevallen kan het centrale gebied van de beet een ‘necrotische laesie’ ontwikkelen, waarbij het weefsel afsterft, om na enkele weken weer te genezen.

Die reeks symptomen heeft meestal geen grote gevolgen, tenzij de beet plaatsvindt op een bijzonder gevoelige plek zoals het gezicht. Bovendien komt het bij de Europese vioolspin minder vaak voor dan bij sommige Latijns-Amerikaanse tegenhangers (zoals L. reclusa en L. laeta), die in landen als Chili, Argentinië en Peru een aanzienlijk probleem voor de volksgezondheid vormen.

In zeldzame gevallen kan necrose door een beet van een vioolspin wel de onderliggende spier bereiken en toxisch shocksyndroom veroorzaken, met symptomen zoals koorts, spier- en gewrichtspijn.

Dat staat bekend als ‘cutaan-visceraal loxoscelisme’, een aandoening die, hoewel zeer zelden, kan leiden tot acute hemolyse (vernietiging van bloedcellen), nierfalen, shock en uiteindelijk de dood.

Loxosceles in Spanje

De mediterrane vioolspin leeft al duizenden jaren onder mensen, maar de beet van de soort is heel zeldzaam. Officiële, betrouwbare gegevens over beten zijn erg schaars. Zelfs wanneer er een ernstiger klinische reactie optreedt, kan de patiënt zelden het dier zien dat hem of haar heeft gebeten - laat staan het vangen. Dat betekent dat de meeste diagnoses van loxoscelisme niet volledig kunnen worden geverifieerd.

Dat probleem is ook vastgesteld door een multidisciplinaire onderzoeksgroep onder leiding van de Universiteit van de Balearen. In een artikel eerder dit jaar analyseerden ze vier recente gevallen van vermoedelijke beten van vioolspinnen en nog eens twaalf die tussen 2005 en 2021 in Spanje zijn gedocumenteerd.

Tot op vandaag zijn er in Spanje geen menselijke sterfgevallen officieel toegeschreven aan een beet van de spin. De recente sterfgevallen in Italië door vermoedelijke beten van de mediterrane vioolspin zijn nog steeds een mysterie – het zou een statistische anomalie kunnen zijn, of een reeks klinische misvattingen.

Het zou ook kunnen dat, door de globalisering en de snelle groei van intercontinentaal reizen, de beten in Italië veroorzaakt zijn door een Amerikaanse variant van de soort die per toeval in Europa is terechtgekomen.

Dit is meerdere keren gebeurd met exemplaren van het veel gevaarlijkere geslacht Phoneutria, waartoe ook de beroemde Braziliaanse zwerfspinnen behoren die in zeldzame gevallen ontdekt zijn in geïmporteerd fruit uit Zuid-Amerika. Maar er zijn nog geen officiële gegevens over een stabiele populatie van een van beide soorten in Europa.

Moeten we ons zorgen maken?

Arachnofobie, een wijdverbreide angst, wordt gevoed door horrorfilms en boeken en door sensationele artikelen in de pers. Maar de realiteit is heel anders en, althans in Europa, is de dreiging die uitgaat van welke spinnensoort dan ook bijna te verwaarlozen.

In een tijdspanne van 23 jaar werden in Europa maar liefst 1691 sterfgevallen gedocumenteerd door steken van wespen, hoornaars en bijen. Toch lopen we meestal niet schreeuwend weg als een wesp aan de jam op onze toast komt snuffelen.

Dat de sterfgevallen door vermeende spinnenbeten in een vergelijkbare periode op één hand geteld kunnen worden, plaatst de realiteit van de situatie in context.

Mediterrane vioolspinnen zijn niet erg agressief en vallen meestal alleen aan als ze direct worden gestoord, dus er is weinig reden tot bezorgdheid. Maak je af en toe schoon onder de bank of achter de kleerkast en draag je handschoenen ​​bij het verplaatsen van meubels? Dan is de kans dat een Loxosceles-beet u in het ziekenhuis doet belanden niet veel groter dan dat u door de bliksem wordt getroffen.

Dit artikel is oorspronkelijk verschenen bij IPS-partner The Conversation.