Brazilië zet leger in om geweld in Rio in te dammen

In de straten van Rio de Janeiro – met de voorsteden erbij wonen daar 12 miljoen mensen – vinden dagelijks gemiddeld 22 schietpartijen plaats, vorig jaar goed voor 6731 moorden.

President Michel Temer vaardigde daarom op 16 februari een decreet uit waardoor de openbare veiligheid in de deelstaat Rio de Janeiro volledig in handen komt van generaal Walter Braga Netto, hoofd van het Militair Commando Oost. Netto zal zowel de civiele als de militaire politie leiden. Hij krijgt ook meer militairen ter beschikking.

Eerste keer sinds democratie

Het is de eerste keer sinds Brazilië in 1985 terugkeerde naar de democratie, dat zo’n radicale maatregel wordt genomen.

Voordien werd het leger alleen tijdelijk ingezet, om broeihaarden van geweld in te dammen of specifieke situaties zoals de Olympische Spelen in 2016 te controleren.

Oorlogsconfrontatie

“Het is een inefficiënte beslissing die de logica van de oorlogsconfrontatie voedt”, zegt psychologe Raquel Willadino, directeur Mensenrechten van de organisatie Observatório de Favelas (Observatorium van de Favela’s). “Vorige ervaringen met het optreden van het leger tonen aan dat het geen oplossing is om het geweld te verminderen en dat het de situatie kan verergeren.”

“Ik denk niet dat het iets zal veranderen”, zegt ook Roseli Gomes, die in Rocinha woont, met 70.000 inwoners een van de grootste favela’s van de stad. “Het leger was hier vroeger ook al en dat loste niets op. De meeste mensen hier geloven er niet in.”

Vorige week werd opnieuw geschoten in Rocinha. Gomes kon daardoor ’s morgens haar huis niet uit en dus niet gaan werken. “En als je ’s morgens wel kunt gaan werken, dan kun je ’s avonds soms niet terugkeren naar huis.”

Mislukking in Mexico

“Het leger is er op geen enkele plaats ter wereld al in geslaagd om de criminaliteit te bestrijden, kijk maar naar de mislukking in Mexico sinds 2007”, zegt Daniel Cerqueira, als onderzoeker misdaadeconomie verbonden aan het Instituut voor Toegepast Onderzoek, een overheidsinstelling. “Openbare veiligheid bouw je niet op met tanks in de straten, maar met inlichtingen, met informatie.”

De bijna unanieme afwijzing van experts en activisten staat haaks op de houding van politici en zelfs van de bevolking. “Men moest iets doen”, luidt de algemene teneur naar aanleiding van de explosie van geweld in Rio.

Bij schietpartijen komen ook onschuldige burgers om. Een zwangere vrouw werd in de zomer van vorig jaar in de buik geraakt. De baby overleefde aanvankelijk, na een operatie, maar na een maand overleed hij toch. Het verhaal beroerde de gemoederen van de publieke opinie.

Wereldkampioenschap voetbal

Steeds vaker valt de Braziliaanse overheid terug op de militairen en dat overstijgt ook de draagkracht van het leger, zegt Cerqueira.

Sinds de jaren 1990 werden militairen vooral in Rio ingezet. Het begon met de Top van de Aarde in 1992, toen meer dan 17.000 militairen in de straten verschenen. Gedurende die maand daalde de misdaad. Dat maakte de maatregel zeer populair.

In 2012 werd het scenario daarom opnieuw bovengehaald voor de nieuwe milieutop, Rio+20, in 2012, voor de Wereldjongerendagen in 2013, voor het wereldkampioenschap voetbal in 2014 en voor de Olympische Spelen in 2016.

Favela’s pacificeren

De laatste dertig jaar is het aantal militaire operaties naar aanleiding van ontvoeringen en schietpartijen tussen drugbendes in de favela’s almaar toegenomen.

Tegelijk zette de overheid militairen in om de favela’s te “pacificeren”. In 2014 en 2015 werden Complexo do Alemão, een groep van favela’s met 69.100 inwoners, en Maré, een favela met 129.700 inwoners, gedurende veertien maand bezet.

“Het geweld is daardoor niet verminderd, en de rechtenschendingen en het onveiligheidsgevoel bij de inwoners zijn toegenomen”, zegt Willadino, wier Observatorium zijn zetel heeft in Maré.

Controle over de openbare veiligheid

De nieuwe maatregel heeft een heel ander karakter. Het gaat niet langer om een operatie die ondersteuning biedt aan de lokale politie, nu krijgt het leger de controle over de openbare veiligheid in de deelstaat, normaal een bevoegdheid van de deelstaatregering.

Volgens president Temer gaat het om een tijdelijke maatregel. Bij het eind van zijn mandaat, in december van dit jaar, loopt hij af.

“Het zal slechts een onderbreking van het geweld zijn”, zegt socioloog Jacobo Waiselfisz. “Het leger heeft niet de capaciteit en de voorbereiding om de veiligheidscrisis in Rio de Janeiro op te lossen. De criminele structuren zijn er diepgeworteld, met territoriale dominantie in de favela’s, straten en wijken, waardoor de overheid er niet meer kan besturen.”

Zeer specifiek geval

Waiselfisz is coördinator van het Studiecentrum voor Geweld van de Latijns-Amerikaanse Faculteit voor Sociale Wetenschappen (Clacso), dat twintig jaar geleden de Geweldkaart van Brazilië maakte. Hij ziet Rio de Janeiro als een “zeer specifiek” geval, door zijn “territoriale structuren”.

De economische achteruitgang is maar “een van de factoren die de toename van het geweld van de laatste jaren verklaren”, zegt Cerqueira. “De werkloosheid stimuleert jongeren in de misdaad te gaan. En door de crisis daalt de overheidsbegroting, waardoor minder wordt geïnvesteerd in sociale programma’s, onderwijs en openbare veiligheid.” Maar dat is niet alles.

Corruptie

De corruptie heeft de zaken nog veel verergerd. De corruptie zat in de hele deelstaatregering, verschillende oud-gouverneurs zitten in de cel of wachten hun proces af. “De sleutelfactor is de politiek. De overheid is op drift, er is geen leiderschap, de regering hangt in de touwen. Voor misdaadbendes zijn dat signalen om hun territoria uit te breiden of terug te winnen.”

De econoom nuanceert evenwel. Generaal Netto beschikt over een autonomie die de lokale overheden niet hebben. Dat biedt hem de kans, zegt Cerqueira, om de sector te herstructureren, commandanten te vervangen en de noodzakelijke hervormingen door te voeren.

Dat kan de investeringen in de deelstaat doen toenemen, waardoor de economie een beetje kan herademen. Voor de nieuwe gouverneur, die in oktober verkozen wordt, biedt dat de mogelijkheid om een efficiënter en duurzamer veiligheidsbeleid te gaan voeren. Maar of het zover komt, betwijfelt Cerqueira.